Dəmirağac - (lat. Parrotia persica (DC.) C.A. Mey.). Dəmirağackimilər - (Hamamelidaceae R. Br.) fəsiləsinə aid bitki növü.
IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Təhlükəli həddə yaxın olanlar” kateqoriyasına aiddir –NT. Azərbaycanın nadir növüdür. [1][2]
12—22 (25) m boyunda, artıq dərəcədə qollu –budaqlı ağacdır. Çətiri yumurtavari və ya enli-yumurtavaridir. Tumurcuqları iyvaridir, 6-11 mm uzunluğundadır. Yarpaqları 4-10 (13) sm uzunluğunda, 3-6 (8) sm enindədir, dərivari –Kağızvaridir. Növbə ilə düzülmüşdür, yumurtavari, tərs-yumurtavari və ya ellipsişəklindədir. Çiçəkləri ikicinsli, qısa saplaqlıdır. Çiçəklər yarpaqlardan qabaq açılır. Kasacığı zəngvari, dərivaridir, 5-7 ədəd yarpaqvari dilimləri vardır. Erkəkcikləri 6-7 –dir, onlar kasacığın dilimləri qarşısında yerləşmişdir. Meyvəsi dəyirmi-ovalşəkillidir, ikiyuvalı ağaclaşmış qutucuqdur, 10-14 mm uzunluğundadır. Toxumları oval-yumurtavari, sivri, açıq-qonur rəngli, parlaqdır. [3]
fevral –mart aylarında çiçəkləyir. Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Tozlanması anemofildir. Toxumla və pöhrələrlə çoxalır. Az və ya çox podzollaşmış gillicəli və ağır – gilli sarımtıl torpaqlarda inkişaf edir. Ovalıqda dağətəyi zolaqda və aşağı dağ qurşağında, dəniz səvviyəsindən 400-600 m yüksəkliyədək olan ərazilərdə xalis və ya qarışıq meşələr əmələ gətirir. Tək-tək ağaclara dəniz səviyyəsindən 1000-1200 m yüksəkliyədək təsadüf edilir. Əsasən bigəvərdən və cansız örtükdən ibarət xalis dəmirağacı meşə tipi çox yayılmışdır. Həm təmiz , həm də iki-üç mərtəbəli qarışıq meşəlik yaradır. Üst mərtəbəni şabalıd yarpaq palıd, vələs, azat ağacı və ya qafqaz xurması, orta mərtəbəni dəmir ağacı, alt mərtəbəni isə bigəvər, şümşad və b. Kollar təşkil edir. Dekorativ bitkidir. Oduncağı çox ağırdır, möhkəm və bərkdir, sıx, bircinsli və az elastikdir, keyfiyyət əmsalları yüksəkdir. Oduncağı texnikada və sənayədə tətbiq edilir. [3][4]
Lənkəran ovalığı (Lənkəran rayonu –Bürcəli və Təngivan kəndləri, Astara rayonu (Maşxan kəndi, Lənkəranın dağlıq hissəsi, Lənkəran –Muğanı (Masallı rayonu –İmanlı kəndi, Viləşçay vadisi), Böyük Qafqazın şərq hissəsi (Qəbələ rayonu –Çuxur Qəbələ kəndi), Hirkan meşələrində 7, 4 min ha sahəni tutur. [4]
Populyasiyası məhdud sahələrdə yayılmıştır, mənfi təsirlərə həssasdır. [5][6]
Antropogen amillər. [2]
Hirkan Milli Parkında mühafizə olunur. [7]
Dəmirağac möhkəm oduncağa malik olduğundan, əsasən, telefon və elektrik dirəkləri üçün, körpülərin tikilməsində, maşın və alətlərin bəzi hissələrinin hazırlanmasında istifadə edilir.
Təbii hаldа Zаqаfqаziyаdа yаyılmışdır. Arealı-Azərbaycanda (Talış dağları) və İranda (Elburs) Xəzər sahilinin yaxınlığında relikt meşələrdir.
Hündürlüyü 25 m-ə çаtаn, qоllu-budаqlı yarpağı tökülən аğаcdır. Gövdəsi qısa, diametri 1,5m-dək, budаqlаrı və qabığı-boz, bəzən qırmızımtıl çalarlı, çətirinin diametri 8-15 m-dir. Yarpaqları dərili, oval, tərs-yumurtаvаri, ətli оlub, qısа sаplаqlı, uzunluğu 6-15 sm və eni 4-10 sm, yayda yaşıl, payızda sarı, qırmızıdır. Çiçəkləri ikicinslidir. Çiçəkləri ləçəksiz, 5-7 hissəli, kasacıqlı və 5-7 erkəkciklidir. Çiçəkləri dəstə ilə budаqlаrın ucundа yеrləşir. Çiçəkləməsi yаnvаr аyındаn bаşlаyаrаq аprеl аyınа qədər dаvаm еdir. Çiçəkləmə yаrpаqlаmаdаn qаbаq müşаhidə еdilir. Mеyvəsi ikiyuvаlı qutucuq, 5-8 mm uzunluqdаdır. Оktyаbr аyındа yеtişir. Tохumu оvаl fоrmаdа, sаrımtıl rəngdə, 5-6 mm uzunluqdаdır. Tохumlа çохаldılır.
Dəmirağac subtropik və ya isti mülayim zonalarda, dəniz səviyyəsindən 700 m-dək yuxarı dağlarda bitir. Kölgəyə dаvаmlı, rütubətə tələbkаr, istisеvəndir. Çay və bulaqların ətrafında rütubətli torpaqlarda və quru yerlərdə rast gəlinir. -250C-dək şaxtalara dözür. Əsasən 200 ilədək yaşayır.
Lənkəranda, Astarada təbii halda bitir.
Möhkəmliyinə görə balta, çərçivə, döşəmə taxtası, müxtəlif taxtayonan əşyaların düzəldilməsində istifadə edilir. Yаşıllаşdırmаdа gеniş istifаdəsi məqsədyönlüdür. Oduncağı bərk və möhkəm, bəzən sudan ağır, çəhrayı-qonurdur.
Dəmirağac - (lat. Parrotia persica (DC.) C.A. Mey.). Dəmirağackimilər - (Hamamelidaceae R. Br.) fəsiləsinə aid bitki növü.
IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Təhlükəli həddə yaxın olanlar” kateqoriyasına aiddir –NT. Azərbaycanın nadir növüdür.
