Phrynocephalus helioscopus (Pallas 1771)

Yovşanlıq girdəbaşı^[1] (lat. Phrynocephalus helioscopus) Kələzlər fəsiləsinə və Girdəbaş kərtənkələlər cinsnə aid növ.

Təsviri

Üst dodaq qalxancıqlarının sayı 12 - 17 olub, gözdən 4 - 6 uzununa sırada yerləşən pulcuqlarla ayrılmışdır. Alt dodaq qalxancığı 13 - 15-dir. Bədənin üzərində yerləşən təpəcikşəkilli pulcuğun altında dəri vəzləri yerləşir. Boyunda yaxşı nəzərə çarpan köndələn dəri büküşləri olur. Quyruğun əsası yastılaşmış və enli olub, ucuna doğru kəskin sivrilməmişdir. Başı girdədir. Bədənin üst tərəfinin rəngi yaşadığı qruntun rəngindən asılı olaraq dəyişir. Rəngli torpaqlarda bu kərtənkələ qonur və tutqun boz, qumlu və əhəngli torpaqlarda isə açıq boz və ya kül rəngində olur. Boyunun yanlarında, başın gerisində xarakterik mavi və göy rənglə haşiyələnmiş dairəvi-çəhrayı rəngli xallar olur. Dişilərdə yumurta qoyma dövründə bir qayda olaraq çəhrayı rəng itir. Bədənin alt tərəfi tutqun ağ, boyun və boğazı isə mərməri cizgili naxışlar olur. Bəzi hallarda bu naxışlar itir. Bədənin uzunluğu 59 mm (erkəklərdə), 70 mm (dişilərdə), bədənin uzunluğunun quyruğun uzunluğuna nisbəti L/L.cd 0.60 -1.10, kütləsi 12 q-a qədər olur.

Yayılması

Şərqi Türkiyədə, Şimali İranda, Şimali-Qərbi Çində və Şimali-Qərbi Monqolustanda, Volqa çayının aşağı axarı boyunca olan ərazilərdə yayılmışdır. Qafqazda Dağıstanın dağətəyi hissəsində, Qərbi Azərbaycanda Abşeron yarımadasında, Naxçıvan MR-nın Araz çayı boyunca yerləşən Culfa və digər rayonları ərazisində, Azərbaycanın cənub-şərq hissəsində, Lerik rayonunun (Zuvand) ərazisində yayılmışdır. Yovşanlıq, şoranlıq sahələrdə, qumlu təpəciklərdə, düzənlik və dağətəyi ərizilərdə yaşayır. Yovşanlıq girdəbaş kərtənkələsi gündüz həyat tərzi keçirir.

Yaşayış yeri və həyat təzi

Yumurta qoymaqla çoxalır. Yumurtanın inkubasiya dövrü 40 gün çəkir. Azərbaycanda birinci dəfə qoyulmuş yumurtalardan balalar iyunun ortalarında, ikinci yumurta qoymadan iyulun sonu üçüncü dəfə qoyulmuş yumurtadan balalar sentyabrın sonu və oktyabrın əvvəllərində çıxır. Yenicə yumurtadan çıxmış balaların ümumi uzunluğu 42 – 49 mm, bədənin başla birlikdə uzunluğu isə 18 – 24 mm olur. Xırda böcəklər, termitlər, kəpənək tırtılları, cücülər və s. ilə qidalanır. Cinsi yetkinliyə 2 yaşında çatır. Terarium şəraitində çoxaldılması mümkündür. Geniş miqyasda çoxaldılması məlum deyil.

Sayı

Culfa rayonunun Gülüstan (Çuğa) kəndi ətrafında yayıldığı məhdud sahənin hər 100 m² –də orta hesabla 7 - 8 fərd, Lerik rayonunun Amburdərə kəndi ətrafında 1 hektar sahəyə 1 - 2 fərdin düşdüyünü müəyyən etdik.

Məhdudlaşdırıcı amillər

Culfa, Lerik və Qaradağ ərazisində sayının azalmasının əsas səbəbi, onların yayıldığı ərazilərin güclü antropogen təsirə məruz qalmasıdır. İnsanın bu növünün yayıldığı ərazilərə modifikasiyalaşdırıcı və transformasiyaedici təsiri sayəsində bu növün sayı kəskin şəkildə azalmağa başlamışdır.

Qorunması üçün qədul edilmiş tədbirlər: Sayının kəskin şəkildə azaldığını nəzərə alaraq yovşanlıq girdəbaş kərtənkələsinin Qırmızı kitabın I nəşrinə daxil etmişlər.

Qorunması üçün məsləhət görülən yeni tədbirlər: Bu növün adını Azərbaycanın Qırmızı kitabının II nəşrinə daxil edilməsi tövsiyə olunur. Bu kərtənkələnin yayıldığı ərazilərdə mövcud biotopun qoruyub saxlamaq üçün antropogen təsirin qarşısını almaq lazımdır.

Mənbə

• 1. Azərbaycann heyvanlar aləmi, III cild, Onurğalılar B.: Elm, 2004, səh. 192 - 193;
• 2. Алекперов А.М. Земноводные и пресмыкающиеся Азербайджана. Б.: Элм 1978, стр. 128 - 131;
• 3. Алиев Т.Р., Ахмедов С.Б., Гасанов Н.Б. Новые данные по герпетофауне югo–восточной части Азербайджана. Изв. АН Азербайджанской ССР. Сер. биол. наук. 1988, № 5, стр. 70 - 73;
• 4. Ахмедов С.Б., Сафиева Н.Б. К распространении и численности руинной агамы и такырной кругоголовки в Азербайджана. Всесоюз. совеш., Уфа, 1989, част III, стр. 158 - 259;
• 5. Банников А.Г., Даревский И.С., Ищенко В.Г., Рустамов Э.К., Щербак Н.Н. Определитель земноводных и пресмыкающихся фауны СССР. М.: 1977, стр. 120 - 123;
• 6. Əliyev T.R., Əhmədov S.B., Qəniyev F.R. Naxçıvan MSSR-in nadir sürünənləri və onların qorunmasına dair materiallar. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərləri, Biologiya elmləri seriyası, 1983, № 6, səh. 44 - 50.

İstinadlar

Der Sonnengucker (Phrynocephalus helioscopus) ist eine Echse aus der Familie der Agamen und Gattung der Krötenkopfagamen und lebt in Zentralasien.

Merkmale

Der Sonnengucker ist eine kleine Echse mit einer Gesamtlänge von knapp 12 cm und einer Kopf-Rumpf-Länge von knapp 6 cm. Der in Aufsicht breite Kopf zeigt in Seitenansicht eine charakteristische, sehr steile Schnauzenpartie, die im Unterschied zu der des Gefleckten Krötenkopfes (Phrynocephalus maculatus) fast senkrecht abfällt. Das Nasenloch ist nach vorn gerichtet und von oben und der Seite aus nicht sichtbar. Die Kopfoberseite ist mir polygonalen oder rundlichen, glatten Schuppen bedeckt. In Färbung und Zeichnung sind die Tiere sehr variabel. Die Färbung der Körperoberseite stellt ein gutes Beispiel für Tarntracht dar, da sie an den Farbton des von den Tieren besiedelten Untergrundes angepasst ist. Die gesamte Körperoberseite ist mit kleinen dunklen Flecken übersät. An den Flanken, auf den Beinoberseiten und auf den Schwanzseiten finden sich oft größere, bräunliche oder schwarze Flecken. Diese können auch zu ausgeprägten Querbändern verbreitert sein. An den Halsseiten liegen paarweise angeordnet auffällige ovale, blau eingefasste orange oder kirschrote Flecken, jedoch bildet sich das Rot beim Weibchen während der Zeit der Eiablage zurück, sodass diese Hautregion vorübergehend einfarbig bläulich erscheint. Das Schwanzende des Männchens ist oberseits rot, das des Weibchens blau. Die Körperunterseite ist weißlich, bisweilen mit grauem Anflug. Der Schwanz ist unterseits undeutlich hell-dunkel gegittert, seine Spitze ist hell gefärbt. Jungtiere haben keine farbigen Halsflecken und keine helle Schwanzspitze.

Verbreitung

Die Art ist von der Kaspischen Senke in Russland über Kasachstan, Usbekistan und Turkmenistan nach Osten hin bis in den Westen der Mongolei und den Nordwesten Chinas verbreitet. Dabei kommt sie außerdem in kleinen Teilen von Kirgisistan, Tadschikistan und Afghanistan vor.

In Europa kommt die Art nur am Unterlauf des Ural, an der unteren Wolga und in der Kaspischen Senke zwischen den beiden Flüssen vor. Ein isoliertes Vorkommen wurde aus dem Osten Tschetscheniens gemeldet.

Lebensraum

Von Meeresspiegelhöhe bis in 1000 m Höhe über NN in Mittelasien. Die Art ist ein charakteristischer Bewohner trockener Steppengebiete mit hartem Bodengrund und spärlicher Vegetation. Salz- und Artemisia-Steppen, Halbwüsten mit Geröll- und Lehmflächen, sowie Schluchten und Bachtäler werden besiedelt. Es werden keine eigenen Wohnhöhlen gegraben, vielmehr werden Nagetierbauten und vorhandene Erdspalten als Unterschlupf genutzt.

Lebensweise

Je nach Regionalklima dauert die Winterruhe der tagaktiven Tiere von Oktober/November bis März/April. Im Frühjahr nehmen sie ausgiebige Sonnenbäder, gehen zum Hochsommer aber zu einer Aktivität am Morgen und Abend über. Auch werden Pflanzen und Steine erklettert, wo sie sich an den Schattenseiten vor Überhitzung schützen. Dabei wird der Körper oft mit gestreckten Beinen angehoben. Die Art ist weniger territorial als der Bärtige Krötenkopf. Begegnen sich zwei Männchen, umkreisen sie sich mit intensiven Schwanzbewegungen und stemmen den Körper auf und ab. Schwächere Tiere entfernen sich dann ohne weitere Auseinandersetzungen. In der Paarungszeit erklettert das Männchen erhöhte Standorte und bewegt den senkrecht in die Höhe gehaltenen Schwanz langsam in verschiedene Richtungen. Dadurch wird die auffallend gefärbte Schwanzunterseite weithin sichtbar und soll das Weibchen anlocken. Letzteres wird während der Paarung vom Männchen mit einem Flankenbiss festgehalten. Im europäischen Teil des Verbreitungsgebietes werden die Eier von Ende Mai bis Anfang Juni abgelegt. Ein Gelege umfasst 2–7 weiße Eier von 11–12,5 mm Länge und 7–8,2 mm Breite. Je Saison kann ein Weibchen 1–3 Gelege absetzen. Die Jungen des Erstgeleges schlüpfen im Juli, die letzten Ende September.

Gefährdung

Die IUCN listet die Art als nicht gefährdet (least concern).^[1] Nach anderen Angaben gilt die Art mittlerweile in verschiedenen Ländern, wie der Mongolei, Usbekistan, Tadschikistan und Russland als gefährdet. Vor allem die Intensivierung der Landwirtschaft mit einer künstlichen Bodenverbesserung in ariden Gebieten hat zum Rückgang der Art geführt.^[2]

Einzelnachweise

1. ↑ Phrynocephalus helioscopus in der Roten Liste gefährdeter Arten der IUCN.
2. ↑ Dieter Glandt: Die Amphibien und Reptilien Europas: Alle Arten im Porträt. 2., aktualisierte und erweiterte Auflage. Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2015, ISBN 978-3-494-01581-1.

Саид-Алиевдин жумуру баш кескелдириги.

Саид-Алиевдин жумуру баш кескелдириги (Phrynocephalus saidalievi, Sattorov, 1981):

Жалпы жана өлкөдө таралышы

Ареалы Курама тоо кыркаларынын түштүк – батыш бөлүгүн, Түркстан түндүк – батыш тараптагы тоо этектерин, Фергана өрөөнүнүн батыш бөлүгүн камтыйт . Кыргызстанда Баткен облусунун түндүк чек ара бөлүгүндө Белисынык, Тахтобоз ж. б. тоолордо, чыгышка карай Козубаглан суусунан тартып Шахимардан суусуна чейин таралганы белгилүү.

Жашаган аймактары

Нык чополуу жана өсүмдүктөргө жарды келген майда таштуу жерлер, суулардын кургап калган нуктары ар түрдүү чополуу жана түздүү жарым чөлдөр, деңиз деңгээлинен 500-1100м бийиктикте.

Саны

30-40 жыл мурун бүт ареалы боюнча таралуучу. Азыркы учурда бир катар жашоочу жерлеринде бирин-серин гана кездешет. Кыргызстанда адатта Тахтобоз тоо кыркаларынын этектеринде кездешет: 2м х 3км транссектада бир саат издөөдө 6 - 9 особу табылган . Баткен ш: түштүккө карай Тажикстан менен чек ара районунда (Кызыл - Бел капчыгайы) апрелде жогорудай учет жүргүзүү түрдүн жыштыгынын 2 эсе аздыгын көрсөттү, башка жерлерде анда – санда сейрек.

Жашоо тиричилиги (жашоо циклдары)

Толук изилденген эмес. Март-октябрда активдүү, уруктануусу ( үйүгүшүүсү) март – апрелде жүрөт. Ургаачылары 1 - 2 уя салып майдан тартып июндун аягына чейин 2 – 10 дон жумуртка тууйт. Жаштары курт–кумурскалар жана жөргөмүш сымалдар менен азыктанышат. Эртең мененки саат 10 дон тартып күн жарымына чейин активдүү, мындайда сакчылыктыгын жоготуп байкоогучтарды көрбөй калышат. Өздөрү ийин казышат, кыштоосун кээ бирде эшек курттардын ийиндеринде өткөрөт.

Чектөөчү факторлор

Жашоочу жерлерин өздөштүрүү, малдын жайылышы, иштердин кескин түрдө көбөйүп кетиши ; табигый жырткычтардын таасир этиши жана террариумдарга кармап багыш үчүн коммерциялык кармоо фактылары.

Көбөйтүү (колдо багуу)

Белгилүү болгон маалыматтар негизинен такыр жумуру баш кескелдирикке таанду. Кыргызстанда колдо көбөйтүлбөгөн, азыкка (азыгына) талапсыз, температурага сезгич келет.

Уюштурулган коргоо аракеттери

Учурда, Кыргызстанда коргоо алынган эмес; Тажикстандын жана Өзбекстандын Кызыл китептерине киргизилген.

Коргоо үчүн зарыл аракеттер

Жашаган жерлерин жайыт катары колдонууга жана инсектициддерди колдонууга регламенттерди коюу, көбөйүүчү жана кыштоочу жерлерине микрорезерваттарды уюштуруу.

Статусу

VU Blab ( i i i ) категория. Фергана өрөөнүнүн батыш бөлүгүнүн тоо этектеринин эпдемиги, саны азайып бара жаткан кууш ареалдуу калдык түр. Тажикстандын (2 категория) жана Өзбекстандын (EN lab (i – v) категория) Кызыл китептерине киргизилген.

Колдонулган адабияттар

• Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби 2-басылышы – Бишкек: 2006. – 544 б. – ISBN 9967-23-367-2

Phrynocephalus helioscopus, the sunwatcher toadhead agama, Fergana toad-headed agama, or sunwatcher, is a species of agamid lizard found in Kazakhstan, S Russia, Turkmenistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkey, Iraq, China, Mongolia, and Iran.^[2]

References

Phrynocephalus helioscopus Phrynocephalus generoko animalia da. Narrastien barruko Agamidae familian sailkatuta dago.

Erreferentziak

• TIGR Reptile Database in Species 2000 and ITIS Catalogue of Life: 2011 Annual Checklist

Ikus, gainera

• Phrynocephalus
• Agamidae

Phrynocephalus helioscopus est une espèce de sauriens de la famille des Agamidae^[1].

Répartition

Aire de répartition de l'espèce Phrynocephalus helioscopus selon l'UICN (consulté le 9 janvier 2013).

Cette espèce se rencontre^[1] :

• en Turquie ;
• en Arménie ;
• en Russie dans les oblasts d'Astrakhan et de Volgograd ;
• au Kazakhstan ;
• en Ouzbékistan ;
• en Kirghizistan ;
• au Tadjikistan ;
• au Turkménistan ;
• en Iran ;
• en Mongolie ;
• en République populaire de Chine au Xinjiang.

Liste des sous-espèces

Selon Reptarium Reptile Database (13 mai 2012)^[2] :

• Phrynocephalus helioscopus helioscopus Pallas, 1771
• Phrynocephalus helioscopus saidalievi Sattorov (d), 1981
• Phrynocephalus helioscopus varius Eichwald, 1831

Publications originales

• Eichwald, 1831 : Zoologia specialis, quam expositis animalibus tum vivis, tum fossilibus potissimuni rossiae in universum, et poloniae in specie, in usum lectionum publicarum in Universitate Caesarea Vilnensi. Zawadski, Vilnae, vol. 3, p. 1-404 (texte intégral).
• Pallas, 1771 : Reise durch verschiedene Provinzen des Russischen Reichs. St. Pétersbourg: Gedruckt bey der Kayserlichen Academie der Wissenschaften, vol. 1, p. 1-504.
• Sattorov, 1981 : Phrynocephalus helioscopus saidalievi ssp. n. (Sauria, Reptilia) - a new subspecies of Ph. helioscopus from the Ferghana Valley. Vestnik Zoologii, vol. 1981, n^o 1, p. 73-75.

Notes et références