Monarda

Monarda punctata

Pysznogłówka (Monarda L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jasnotowatych. Obejmuje w zależności od źródła od ok. 12^[3][4], 16^[5] do 22^[6] gatunków. Wszystkie te rośliny rosną dziko w Ameryce Północnej na obszarze od Kanady po Meksyk. Zasiedlają lasy prerie i suche pola^[3]. Szereg gatunków zostało rozprzestrzenionych jako uprawne^[4][7], także spotykane w uprawie w Polsce^[8][9].

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne, zwłaszcza spotykana w licznych odmianach pysznogłówka szkarłatna M. didyma^[3]. Są to rośliny miododajne, licznie odwiedzane przez pszczoły. Są też wykorzystywane do przyrządzania aromatycznych herbatek i potpourri^[7]. Wykorzystywane są ze względu na silny aromat jako przyprawa w kuchni (zwłaszcza pysznogłówka szkarłatna, cytrynowa M. citriodora i dęta M. fistulosa. Wykorzystywane są także w ziołolecznictwie^[5].

Morfologia

Monarda fistulosa

Pokrój

Byliny o płożących kłączach osiągające do 1,2 m wysokości, także rośliny jednoroczne^[3].

Liście

Ulistnienie naprzeciwległe^[3]. Liście ogonkowe^[4], karbowane lub ząbkowane^[3][4].

Kwiaty

Zebrane w gęstych okółkach w szczytowej części pędu, rozdzielonych wydłużonymi międzywęźlami^[4], zwykle wsparte liściastymi przysadkami, czasem barwnymi^[3]. Kielich zrosłodziałkowy, z 5 ząbkami na szczycie, z 13 do 15 wiązkami przewodzącymi. Korona biała, żółta, różowa, czerwona lub fioletowa. U nasady zrośnięte płatki tworzą rurkę rozszerzającą się ku gardzieli, zakończoną łatkami tworzącymi dwie wargi. Górna warga z dwóch łatek jest prosto ku górze wzniesiona, równowąska lub kapturkowata. Dolna warga składa się z trzech łatek, z dolną wyraźnie większą od bocznych. Cztery pręciki w dwóch parach, wystające lub nie z rurki korony. Zalążnia złożona z dwóch owocolistków, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, z dwudzielnym znamieniem o nierównych ramionach^[3].

Owoce

Czterodzielne rozłupnie, rozpadające się na cztery pojedyncze rozłupki^[3].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.) w obrębie której zaliczany jest do podrodziny Nepetoideae, plemienia Mentheae i podplemienia Menthinae^[10].

Wykaz gatunków^[6][9]

• Monarda bartlettii Standl.
• Monarda bradburiana Beck – pysznogłówka Bradbury'ego
• Monarda citriodora Cerv. ex Lag. – pysznogłówka cytrynowa
• Monarda clinopodia L.
• Monarda clinopodioides A.Gray
• Monarda didyma L. – pysznogłówka szkarłatna, p. dwoista
• Monarda eplingiana Standl.
• Monarda fistulosa L. – pysznogłówka dęta
• Monarda fruticulosa Epling
• Monarda humilis (Torr.) Prather & J.A.Keith
• Monarda lindheimeri Engelm. & A.Gray
• Monarda luteola Singhurst & W.C.Holmes
• Monarda maritima (Cory) Correll
• Monarda media Willd.
• Monarda × medioides W.H.Duncan
• Monarda pectinata Nutt. – pysznogłówka grzebieniasta
• Monarda pringlei Fernald
• Monarda punctata L.
• Monarda russeliana Nutt.
• Monarda scabra Beck.
• Monarda stanfieldii Small
• Monarda viridissima Correll

Przypisy