Succisa pratensis Moench

Pokrój

Czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis) – gatunek rośliny należący do rodziny szczeciowatych (Dipsacaceae). Jest jedynym przedstawicielem rodzaju czarcikęs (Succisa). Posiada liczne synonimy^[2]. Występuje na Syberii, Kaukazie, w zachodniej Azji i w Europie^[3]. Rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie poza tym obszarem rodzimego występowania^[3]. W Polsce jest średnio pospolity.

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system system APG III z 2009)

Należy do rodzaju Succisa Haller, rodziny szczeciowatych Dipsacaceae, która wraz z siostrzaną rodziną kozłkowatych Valerianaceae stanowią jedną z linii rozwojowych w obrębie rzędu szczeciowców Dipsacales w grupie euasterids II wchodzącej w skład kladu astrowych (asterids) należącego do dwuliściennych właściwych (eudicots).

Pozycja rodzaju w systemie Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne, podgromada Magnoliophytina, klasa Rosopsida, podklasa dereniowe, nadrząd Dipsacanae, rząd szczeciowce, rodzina szczeciowate, rodzaj czarcikęs Moench^[4].

Morfologia

Łodyga

Wzniesiona, rozgałęziająca się, o wysokości 15-50 (80) cm. Dołem jest nagą, górą przylegająco owłosiona. Pod ziemią roślina posiada krótkie, ucięte kłącze.

Liście

Ulistnienie nakrzyżległe. Liście eliptyczne lub jajowatolancetowate, dość grube, całobrzegie lub słabo piłkowane. Dolne mają nasadę zwżającą się w ogonek, górne są siedzące.

Kwiaty

Kwiatostan typu koszyczek, z początku półkulisty, potem bardziej płaski, 2-3 cm średnicy. Korona kwiatu niebieskofioletowa. Przysadki w postaci wąskolancetowatych plewinek. Kielich kwiatów złożony z 5 długich ości. Prócz niego występuje miseczkowaty, czterokanciasty kieliszek o 4 jajowatych ząbkach. Korona o długości 4-7 mm jest owłosiona. Kwiaty środkowe tej samej wielkości, co brzeżne. Wewnątrz kwiatów dwukrotny słupek i 4 pręciki.

Owoce

Czterokanciaste, silnie owłosione orzeszki o długości ok. 5 mm.

Biologia i ekologia

Czarcikęs łąkowy

Bylina, hemikryptofit. Roślina miododajna, o przedprątnych kwiatach, kwitnie od lipca do września^[5] . Rośnie na wilgotnych łąkach, torfowiskach, obrzeżach lasów. Występuje na słabo kwaśnych i wilgotnych glebach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Molinion caeruleae i Ass. Junco-Molinietum (opt.)^[6]. Jest rośliną żywicielską chronionego motyla przeplatki aurinii^[7].

Ciekawostki

• Roślina nosi w dawnej farmacji nazwę morsus diaboli, dosłownie ukąszenie diabła. Nazwa ta wywodzi się z ludowego podania: „Diabeł zazdrośnie chciał pozbawić ludzi czarcikęsu, będącego lekiem przeciwko zarazie, dlatego podgryzł jego korzenie. Bóg jednak sprawił, że mimo to czarcikęs rósł dalej.” Podobne nazwy: francuska mors du diable, włoska morso del diavolo, angielska devil's bit, duńska djævlebid, czeska čertkus, niemiecka Teufelsabbiß.
• Kłącze Rhizoma Succisae zawiera alkaloidy, saponiny, kwas kawowy i garbniki. Dawniej było wykorzystywane w lecznictwie.

Przypisy

Bibliografia

1. Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: WSiP, 1986. ISBN 83-02-00607-6.