Aconitum

Multimedia w Wikimedia Commons

Tojad (Aconitum L.) – rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae Juss.). Zwyczajowo bywa nazywany mordownikiem (z racji trujących własności). Liczy 100-300 gatunków (według różnych źródeł), zamieszkujących półkulę północną. Gatunkiem typowym jest Aconitum napellus L.^[2]

Morfologia

Liście dłoniastodzielne. Kwiaty grzbieciste o barwie fioletowej, lub rzadziej żółtej. Środkowe działki kielicha jajowate, najniższe eliptyczne, górny hełmiasty. Osiem płatków, z których dwa przekształcone w miodniki z pastorałowato skręconą ostrogą. Pozostałe płatki niepozorne, łuskowate lub ich brak. Owoc: wielonasienny mieszek. Nasiona listewkowato zmarszczone, brązowoczarne. Korzeń wrzecionowato lub bulwiasto zgrubiały.

Biologia

Rośliny bardzo silnie trujące: Zawierają alkaloidy dwuterpenowe: akonitynę, akoninę, napelinę, mezakoninę.

Systematyka

Synonimy^[2]

Napellus N. M. Wolf

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)

W systemie APG II tojad należy do rzędu jaskrowców (Ranunculales), kladu dwuliściennych właściwych (eudicots). Jaskrowate są grupą siostrzaną dla rodziny berberysowatych^[1].

Pozycja rodzaju w systemie Reveala

Gromada: okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Ranunculopsida Brongn., podklasa jaskrowe (Ranunculidae Takht. ex Reveal), nadrząd Ranunculanae Takht. ex Reveal), rząd jaskrowce (Ranunculales Dumort.), podrząd Ranunculineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jaskrowate (Ranunculaceae Juss.), podrodzina Aconitoideae Raf., plemię Aconiteae Horan., rodzaj tojad (Aconitum L.)^[3].

Gatunki flory Polski^[4]

• tojad Berdaua (Aconitum ×berdaui Zapał.)
• tojad czarnohorski (Aconitum ×czarnohorense (Zapał.) Mitka)
• tojad dzióbaty, t. pstry, t. smukły (Aconitum variegatum L.)
• tojad Fischera (Aconitum carmichaelii Debeaux) – gatunek uprawiany
• tojad Gayera (Aconitum ×gayeri Starmũhl)
• tojad karłowaty (Aconitum ×nanum (Baumg.) Simonk.)
• tojad kosmatoowockowy (Aconitum ×hebegynum DC.)
• tojad lisi (Aconitum lycoctonum L. Emend. Koelle)
• tojad mocny (Aconitum firmum Rchb.)
• tojad mołdawski (Aconitum moldavicum Hacq.)
• tojad niski (Aconitum bucovinense Zapał.)
• tojad ogrodowy (Aconitum ×cammarum L. Emend. Fr.) – gatunek uprawiany
• tojad Pawłowskiego (Aconitum ×pawlowskii Mitka & Starmũhl.)
• tojad sudecki (Aconitum plicatum Kőhler ex Rchb.)
• tojad wiechowaty (Aconitum degenii Gáyer)
• tojad wschodniokarpacki (Aconitum lasiocarpum (Rchb.) Gáyer)
• tojad wyniosły (Aconitum ×exaltatum Bernh. Ex Rchb.)

Inne gatunki (wybór)

• Aconitum columbianum Nutt.
• Aconitum stoerkianum – tojad Stoerka
• Aconitum anthora – tojad południowy
• Aconitum ×lengyelii – tojad Lengyela

Zastosowanie

• Rośliny ozdobne: Wiele gatunków uprawianych jest dla efektownych, barwnych kwiatów.
• Rośliny lecznicze: Zawierają akonitynę – substancję o działaniu przeciwbólowym, stosowaną także w małych dawkach w leczeniu podagry (dny moczanowej). Zastosowanie niektórych gatunków:
  • Aconitum callibotryon (tojad mocny) – bulwiasty korzeń zawiera substancje o działaniu przeciwbólowym, skutecznym przede wszystkim w artretyzmie i rwie kulszowej.
  • Aconitum fischeri (tojad Fischera) – surowiec stanowią korzenie, a wyciągi z nich mają działanie uspokajające, przeciwbólowe, moczopędne, pobudzające pracę serca i poprawiające funkcjonowanie nerek.
  • Aconitum columbianum – z korzeni produkuje się leki przeciwbólowe, skuteczne przede wszystkim w artretyzmie i rwie kulszowej.
  • Aconitum stoerkianum (tojad Stoerka) – działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.
  • Aconitum variegatum (tojad dzióbaty) – działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.

Uwaga: Wszystkie gatunki tojadu są bardzo silnie trujące, dlatego nie zaleca się jakichkolwiek prób leczenia bez wiedzy i zgody lekarza.

Ochrona

W Polsce dziko występuje kilkanaście gatunków, wszystkie objęte są ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem 7 gatunków wpisano do Polskiej czerwonej księgi roślin, są to: tojad lisi, tojad wiechowaty, tojad wschodniokarpacki, tojad niski, tojad sudecki, tojad maniński, tojad morawski.

Przypisy

Linki zewnętrzne

Zobacz hasło tojad w Wikisłowniku

• Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego: Polskie tojady (pol.). materiały dydaktyczne. [dostęp 6 stycznia 2009].