संजीवनी एक वनस्पति का नाम है जिसका उपयोग चिकित्सा कार्य के लिये किया जाता है। इसका वैज्ञानिक नाम सेलाजिनेला ब्राहपटेर्सिस है और इसकी उत्पत्ति लगभग तीस अरब वर्ष पहले कार्बोनिफेरस युग से मानी जाती हैं। लखनऊ स्थित वनस्पति अनुसंधान संस्थान में संजीवनी बूटी के जीन की पहचान पर कार्य कर रहे पाँच वनस्पति वैज्ञानिको में से एक डॉ॰ पी.एन. खरे के अनुसार संजीवनी का सम्बंध पौधों के टेरीडोफिया समूह से है, जो पृथ्वी पर पैदा होने वाले संवहनी पौधे थे। उन्होंने बताया कि नमी नहीं मिलने पर संजीवनी मुरझाकर पपड़ी जैसी हो जाती है लेकिन इसके बावजूद यह जीवित रहती है और बाद में थोड़ी सी ही नमी मिलने पर यह फिर से खिल जाती है। यह पत्थरों तथा शुष्क सतह पर भी उग सकती है।[1] इसके इसी गुण के कारण वैज्ञानिक इस बात की गहराई से जाँच कर रहे है कि आखिर संजीवनी में ऐसा कौन सा जीन पाया जाता है जो इसे अन्य पौधों से अलग बनाता और इसे विषेष दर्जा प्रदान करता है। हालाँकि वैज्ञानिकों का कहना है कि इसकी असली पहचान भी काफी कठिन है क्योंकि जंगलों में इसके समान ही अनेक ऐसे पौधे और वनस्पतियाँ उगती है जिनसे आसानी से धोखा खाया जा सकता है। मगर कहा जाता है कि चार इंच के आकार वाली संजीवनी लम्बाई में बढ़ने के बजाए सतह पर फैलती है।
यह उत्तरप्रदेश, उत्तराखंड और उड़ीसा सहित भारत के लगभग सभी राज्यों में पाई जाती है। [2] संजीवनी का उल्लेख पुराणों में भी है। आयुर्वेद में इसके औषधीय लाभों के बारे में वर्णन है। यह न सिर्फ पेट के रोगों में बल्कि मानव की लंबाई बढ़ाने में भी सहायक होती है।[3]
आजकल इस के बारे मे कूछ भ्रान्तिया फैलाई जा रही है की "गरुड़ संजीवनी बूटी के नाम से एक प्रसिद्ध बूटी का पता चला है जो पानी की दिशा से उलटी बहती है अर्थात सामान्यता वस्तुएं पानी के साथ बहती है गरुड़ संजीवनी बूटी सदैव पानी के विपरीत दिशा में बहती है जो इसकी बनावट केे या विशिष्ट आकार केेेे कारण संभव है।" जिसकी जानकारी हमे Dexter ने दी।
रामायण में भी संजीवनी बूटी का वर्णन देखने को मिलता है। जब रामायण में लक्ष्मण जी मुर्छित हो गये थे, उस समय उनके जीवन को बचाने के लिए हनुमान जी पूरा का पूरा पर्वत उठाकर ले आए थे। पूरा पर्वत उठाने के पीछे कारण यह था कि हनुमान जी को संजीवनी बूटी की पहचान नही थी. इसलिए उन्होंने लक्ष्मण जी की जान बचाने के लिए पूरा पर्वत ही उठा लिया था।[4]
संजीवनी बूटी का रहस्या सुषेण वैध को पता था इसलिए हनुमान जी उनको उनकी कुटिया सहित उठा लाए थे, सुषेण वैध जी ने शिव की तपस्या करके उनसे अमर होने का वरदान मांगा था लेकिन शिव ने कहा यह संभव नहीं लेकिन मैं तुम्हें संजीवनी विद्या के बारे में बता सकता हूं। तब उन्हें संजीवनी बूटी की विद्या का ज्ञान हुआ था।[5]
|access-date= में तिथि प्राचल का मान जाँचें (मदद) |access-date= में तिथि प्राचल का मान जाँचें (मदद) |title= में बाहरी कड़ी (मदद) 
संजीवनी एक वनस्पति का नाम है जिसका उपयोग चिकित्सा कार्य के लिये किया जाता है। इसका वैज्ञानिक नाम सेलाजिनेला ब्राहपटेर्सिस है और इसकी उत्पत्ति लगभग तीस अरब वर्ष पहले कार्बोनिफेरस युग से मानी जाती हैं। लखनऊ स्थित वनस्पति अनुसंधान संस्थान में संजीवनी बूटी के जीन की पहचान पर कार्य कर रहे पाँच वनस्पति वैज्ञानिको में से एक डॉ॰ पी.एन. खरे के अनुसार संजीवनी का सम्बंध पौधों के टेरीडोफिया समूह से है, जो पृथ्वी पर पैदा होने वाले संवहनी पौधे थे। उन्होंने बताया कि नमी नहीं मिलने पर संजीवनी मुरझाकर पपड़ी जैसी हो जाती है लेकिन इसके बावजूद यह जीवित रहती है और बाद में थोड़ी सी ही नमी मिलने पर यह फिर से खिल जाती है। यह पत्थरों तथा शुष्क सतह पर भी उग सकती है। इसके इसी गुण के कारण वैज्ञानिक इस बात की गहराई से जाँच कर रहे है कि आखिर संजीवनी में ऐसा कौन सा जीन पाया जाता है जो इसे अन्य पौधों से अलग बनाता और इसे विषेष दर्जा प्रदान करता है। हालाँकि वैज्ञानिकों का कहना है कि इसकी असली पहचान भी काफी कठिन है क्योंकि जंगलों में इसके समान ही अनेक ऐसे पौधे और वनस्पतियाँ उगती है जिनसे आसानी से धोखा खाया जा सकता है। मगर कहा जाता है कि चार इंच के आकार वाली संजीवनी लम्बाई में बढ़ने के बजाए सतह पर फैलती है।
यह उत्तरप्रदेश, उत्तराखंड और उड़ीसा सहित भारत के लगभग सभी राज्यों में पाई जाती है। संजीवनी का उल्लेख पुराणों में भी है। आयुर्वेद में इसके औषधीय लाभों के बारे में वर्णन है। यह न सिर्फ पेट के रोगों में बल्कि मानव की लंबाई बढ़ाने में भी सहायक होती है।
आजकल इस के बारे मे कूछ भ्रान्तिया फैलाई जा रही है की "गरुड़ संजीवनी बूटी के नाम से एक प्रसिद्ध बूटी का पता चला है जो पानी की दिशा से उलटी बहती है अर्थात सामान्यता वस्तुएं पानी के साथ बहती है गरुड़ संजीवनी बूटी सदैव पानी के विपरीत दिशा में बहती है जो इसकी बनावट केे या विशिष्ट आकार केेेे कारण संभव है।" जिसकी जानकारी हमे Dexter ने दी।
సంజీవని అనేది పెర్న్ జాతికి చెందిన మొక్క. దీని శాస్త్రీయ నామం సెలాజినెల్లా బ్రయోటెరిస్ ( Selaginella bryopteris ). ఉష్ణమండల ప్రాంతాలలోని కొండలలో ముఖ్యంగా దక్షిణ భారతదేశంలోని తూర్పు, పడమర కనుమలలో, ఉత్తర భారతదేశంలో ఆరావళి పర్వతాల్లో సంజీవని పెరుగుతుంది. తెలంగాణా ప్రాంతంలోని కె.బి.ఆర్ పార్కు వంటి రాతిప్రదేశాల్లో కూడా ఈ మొక్క కనిపిస్తుంది. ఈ మొక్క నీళ్ళు లేని సమయాల్లో చచ్చినట్టుగా ముడుచుకొని ఉంటుంది. నీరు లభ్యమైనప్పుడు ముడుచుకొని ఉన్న ఆకులు విచ్చుకుంటాయి. నల్లమల అడవుల్లో చెంచు తెగ వారు నిస్సత్తువకు సంజీవని [1] మొక్కలను గుజ్జుగా దంచి రోజుకు ఒక చెంచా గుజ్జు చొప్పున నీటితో కలిపి మూడు రోజుల పాటూ సేవిస్తారు. మరికొన్ని తెగలు సెగ వ్యాధి నయంచేయడానికి సంజీవని మొక్కలను చిమచిపురు (Grewia hirsuta ) వేళ్ళతోను, సుగంధిపాల (Hemidesmus indicus) వేళ్ళతోను, మిరియాలతోను, పంచదారతోను నూరి పచ్చడి చేసి మాత్రలుగా చేస్తారు [2]. ఈ మొక్కకు మనిషిని బ్రతికించే గుణం కొన్ని పద్ధతుల ద్వారా తప్పక అవకాశం వుందని శాస్త్రజ్ఞులు అంటున్నారు. మొక్కలోని 10% స్వరసం వల్ల 41% ఎస్.ఎఫ్ 7 గ్రంథులు సూక్ష్మక్రిమిని నాశనం చేసి బ్రతకడానికి అవసరమైన పోషకాలను వృద్ధి చేస్తాయి. నిజానికి మరణించబోతున్న లేదా అప్పుడే మరణించిన వ్యక్తుల్లో బ్యాక్యులో వైరల్ ప్రవేశిస్తుంది. ఈ వైరల్ ను నాశనం చేయడానికి అవసరమైన ఎస్.ఎఫ్ 9 గ్రంథులను జనింపచేసే శక్తి ఒక్క సంజీవని మొక్కకు మాత్రమే ఉంది.[3]. తెలంగాణా రాష్ట్రంలోని కొన్ని ప్రాంతాల్లో సంజీవని మొక్కను పిట్ట కాలు గా వ్యవహరిస్తారు [4]. రామాయణం - యుద్ధ కాండలో పేర్కొన బడ్డ సంజీవని మొక్క ఇదే. శ్రీరాముడికి, రావణుడికి యుద్ధం జరిగే సమయంలో ఇంద్రజిత్తు యొక్క ఆయుధ దెబ్బతో లక్ష్మణుడు స్పృహ కోల్పోతాడు. హనుమంతుడు హిమాలయాల్లో ఉన్న సుమేరు పర్వతానికి వెళ్ళి అక్కడ సంజీవని మొక్కను గుర్తుపట్టక మొత్తం సుమేరు పర్వతాన్ని ఎత్తుకొస్తాడు. లక్ష్మణుడికి ఆ మొక్క రసాన్ని పోయగా స్పృహనుంచి లేస్తాడు.
సంజీవని అనేది పెర్న్ జాతికి చెందిన మొక్క. దీని శాస్త్రీయ నామం సెలాజినెల్లా బ్రయోటెరిస్ ( Selaginella bryopteris ). ఉష్ణమండల ప్రాంతాలలోని కొండలలో ముఖ్యంగా దక్షిణ భారతదేశంలోని తూర్పు, పడమర కనుమలలో, ఉత్తర భారతదేశంలో ఆరావళి పర్వతాల్లో సంజీవని పెరుగుతుంది. తెలంగాణా ప్రాంతంలోని కె.బి.ఆర్ పార్కు వంటి రాతిప్రదేశాల్లో కూడా ఈ మొక్క కనిపిస్తుంది. ఈ మొక్క నీళ్ళు లేని సమయాల్లో చచ్చినట్టుగా ముడుచుకొని ఉంటుంది. నీరు లభ్యమైనప్పుడు ముడుచుకొని ఉన్న ఆకులు విచ్చుకుంటాయి. నల్లమల అడవుల్లో చెంచు తెగ వారు నిస్సత్తువకు సంజీవని మొక్కలను గుజ్జుగా దంచి రోజుకు ఒక చెంచా గుజ్జు చొప్పున నీటితో కలిపి మూడు రోజుల పాటూ సేవిస్తారు. మరికొన్ని తెగలు సెగ వ్యాధి నయంచేయడానికి సంజీవని మొక్కలను చిమచిపురు (Grewia hirsuta ) వేళ్ళతోను, సుగంధిపాల (Hemidesmus indicus) వేళ్ళతోను, మిరియాలతోను, పంచదారతోను నూరి పచ్చడి చేసి మాత్రలుగా చేస్తారు . ఈ మొక్కకు మనిషిని బ్రతికించే గుణం కొన్ని పద్ధతుల ద్వారా తప్పక అవకాశం వుందని శాస్త్రజ్ఞులు అంటున్నారు. మొక్కలోని 10% స్వరసం వల్ల 41% ఎస్.ఎఫ్ 7 గ్రంథులు సూక్ష్మక్రిమిని నాశనం చేసి బ్రతకడానికి అవసరమైన పోషకాలను వృద్ధి చేస్తాయి. నిజానికి మరణించబోతున్న లేదా అప్పుడే మరణించిన వ్యక్తుల్లో బ్యాక్యులో వైరల్ ప్రవేశిస్తుంది. ఈ వైరల్ ను నాశనం చేయడానికి అవసరమైన ఎస్.ఎఫ్ 9 గ్రంథులను జనింపచేసే శక్తి ఒక్క సంజీవని మొక్కకు మాత్రమే ఉంది.. తెలంగాణా రాష్ట్రంలోని కొన్ని ప్రాంతాల్లో సంజీవని మొక్కను పిట్ట కాలు గా వ్యవహరిస్తారు . రామాయణం - యుద్ధ కాండలో పేర్కొన బడ్డ సంజీవని మొక్క ఇదే. శ్రీరాముడికి, రావణుడికి యుద్ధం జరిగే సమయంలో ఇంద్రజిత్తు యొక్క ఆయుధ దెబ్బతో లక్ష్మణుడు స్పృహ కోల్పోతాడు. హనుమంతుడు హిమాలయాల్లో ఉన్న సుమేరు పర్వతానికి వెళ్ళి అక్కడ సంజీవని మొక్కను గుర్తుపట్టక మొత్తం సుమేరు పర్వతాన్ని ఎత్తుకొస్తాడు. లక్ష్మణుడికి ఆ మొక్క రసాన్ని పోయగా స్పృహనుంచి లేస్తాడు.
ಸಂಜೀವಿನಿ (ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಹೆಸರು: ಸೆಲಗಿನೆಲ್ಲ ಬ್ರಯೊಪ್ಟೆರಿಸ್ (L.) ಕಲ್ಲು ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯುವ ಒಂದು ಔಷಧೀಯ ಸಸ್ಯ.[೧]
ಸಂಜೀವಿನಿ (ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಹೆಸರು: ಸೆಲಗಿನೆಲ್ಲ ಬ್ರಯೊಪ್ಟೆರಿಸ್ (L.) ಕಲ್ಲು ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯುವ ಒಂದು ಔಷಧೀಯ ಸಸ್ಯ.
Selaginella bryopteris (Devanagari:संजीवनी) is a lithophytic plant that is native to India. It is used medicinally in India and is one of the plants that is considered as a candidate to be the sanjeevani (also called "sanjeevini"or "sanjivini booti") plant.
The popular name sanjeevani translates as "one that infuses life," and derives from a plant that appears in the Ramayana. Other medicinal plants are also called sanjeevani. The botanical identity of the plant described in the Ramayana is unclear, although Selaginella bryopteris has been suggested as a candidate.[2]
Sanjeevani grows on the hills of tropical areas, particularly in the Aravalli Range of mountains in India. Traditional uses include relief from heat stroke, dysuria, irregular menstruation, and jaundice, but the effectiveness has not been scientifically validated. It is also useful for coma patient by way of inhalation.[3]
Selaginella bryopteris (Devanagari:संजीवनी) is a lithophytic plant that is native to India. It is used medicinally in India and is one of the plants that is considered as a candidate to be the sanjeevani (also called "sanjeevini"or "sanjivini booti") plant.
The popular name sanjeevani translates as "one that infuses life," and derives from a plant that appears in the Ramayana. Other medicinal plants are also called sanjeevani. The botanical identity of the plant described in the Ramayana is unclear, although Selaginella bryopteris has been suggested as a candidate.
Sanjeevani grows on the hills of tropical areas, particularly in the Aravalli Range of mountains in India. Traditional uses include relief from heat stroke, dysuria, irregular menstruation, and jaundice, but the effectiveness has not been scientifically validated. It is also useful for coma patient by way of inhalation.
