De heideorchis (Dactylorhiza maculata subsp. ericetorum, synoniem: Dactylorhiza ericetorum) is een Europese orchidee van het geslacht Dactylorhiza (handekenskruiden).
Het is een ondersoort van Dactylorhiza maculata (of een aparte soort, naargelang de auteur) die vooral voorkomt in vochtige heideterreinen, maar waarvan de verspreiding op heden nog onvoldoende bekend is, onder andere door verwarring met de meer algemene gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata).
De soortaanduiding ericetorum is ontleend aan het Latijnse erice (boomheide) en verwijst naar het voorkeursbiotoop van deze soort.
De heideorchis is een overblijvende, niet-winterharde geofyt. Het is een kleine (maximaal 35 cm), slanke plant met een dunne, volle bloemstengel, 3 tot 6 bladeren gegroepeerd onderaan de stengel, en een korte maar dichtbloemige, kegelvormige tot cilindrische bloeiaar met ten hoogste een dertigtal bleekroze bloemen, die ver boven de bladeren uitsteekt.
De bladeren zijn lijnlancetvormig tot lijnvormig, tot 15 cm lang en 2 cm breed, bijna over de ganse lengte even breed, meestal gekield en met een kapvormige punt. De onderste bladeren staan gespreid en naar beneden gebogen, de hogere half opgericht, tot halfweg de stengel reikend. Ze zijn meestal gevlekt, maar ook ongevlekte en vaag gevlekte planten komen voor. Hoger langs de stengel komen nog enkele schutbladachtige bladeren voor. De echte schutbladeren, die de bloemen ondersteunen, zijn kort.
De bloemen zijn bleekroze gekleurd en vrij groot. De zijdelingse kelkbladen zijn afstaand, de toppen naar voor gebogen en aan de binnenzijde donkerder gevlekt. Het middelste kelkblad vormt samen met de bovenste kroonbladen een helmpje.
De lip is duidelijk drielobbig maar slechts weinig gedeeld, iets breder dan lang, bijna vlak of licht gebold. De middenlob is korter dan de grotere zijlobben. De randen zijn vaak golvend of gekarteld. Het honingmerk (de tekening op de lip) bestaat uit donkerder roze tot lila stipjes en lijntjes, met middenin enkele volledige lussen. Het spoor is dun en veel korter dan het vruchtbeginsel.
De bloeitijd is van begin juni tot midden juli, veel later dan de gevlekte orchis.
De variabiliteit binnen deze soort is vrij beperkt.
De heideorchis komt voor op voedselarme, zeer zure, droge tot vochtige bodems in volle zon. Het is een typische soort van hoogveen, moerasheide, natte en droge heide, vaak samen met dophei.
De heideorchis is een plant van de Atlantische provincie van Europa, die zou voorkomen van Scandinavië over de Britse Eilanden (waar zij de dominante ondersoort van D. maculata is), Duitsland, Nederland, België, Frankrijk, Spanje en het noorden van Portugal.
Het voorkomen van deze ondersoort is echter onduidelijk, onder meer wegens de verwarring met de gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata). Zo wordt ze niet vermeld in de Heukels als voorkomend in Nederland, en ook het voorkomen ervan in België is onzeker.
De heideorchis behoort tot het geslacht van de handekenskruiden (Dactylorhiza), waarvan een tiental sterk gelijkende soorten in België en Nederland voorkomen.
Afhankelijk van de auteur wordt ze als een aparte soort binnen dat geslacht (D. ericetorum), of als een ondersoort van Dactylorhiza maculata gezien, naast de gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata), de bosorchis (D. maculata subsp. fuchsii) en de tengere heideorchis (D. maculata subsp. elodes).
Ze kan van de bosorchis worden onderscheiden door haar habitat - de bosorchis verkiest kalkrijke bodems - maar met de gevlekte orchis zijn er gemengde populaties bekend. Verdere onderscheidende kenmerken van de heideorchis zijn de lip met de grotere zijlobben, de latere bloeitijd, het ijlere voorkomen en de karakteristieke stand van de bladeren onderaan de stengel.
De tengere heideorchis heeft daarentegen nog minder en smallere bladeren en een duidelijker tekening op de lip.
De heideorchis wordt net als de meeste andere Dactylorhiza bedreigd door het verdwijnen van zijn voorkeurshabitat door drooglegging, ingebruikname door de landbouw of bosbouw, en vermesting van vochtige biotopen.
In België staat de gevlekte orchis op de Vlaamse Rode Lijst van planten en op de Lijst van wettelijk beschermde planten in België, in Nederland op de Nederlandse Rode Lijst van planten.
Bronnen, noten en/of referentiesDe heideorchis (Dactylorhiza maculata subsp. ericetorum, synoniem: Dactylorhiza ericetorum) is een Europese orchidee van het geslacht Dactylorhiza (handekenskruiden).
Het is een ondersoort van Dactylorhiza maculata (of een aparte soort, naargelang de auteur) die vooral voorkomt in vochtige heideterreinen, maar waarvan de verspreiding op heden nog onvoldoende bekend is, onder andere door verwarring met de meer algemene gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata).
