Sorbier Des Oiseleurs

Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów o jarzębinie

Jarząb pospolity, jarzębina, jarząb zwyczajny, (Sorbus aucuparia L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny różowatych. Występuje w Europie, południowo-zachodniej Azji, zachodniej Syberii. W Polsce pospolity na całym obszarze.

Morfologia

Pokrój

Drzewo lub krzew. Dorasta do 15 m wysokości. Ma gładką i jasną korę.

Pędy

Młode pędy owłosione, później nagie. Pączki stożkowate, wydłużone i szarosiwo owłosione. Pączki szczytowe duże, nieco zagięte u góry i niewyraźnie trójłuskowe, boczne pozornie jednołuskowe.

Liście

Ulistnienie skrętoległe. Liście nieparzysto-pierzaste, złożone z 9–15 listków, pojedynczo piłkowanych, u nasady całobrzegich. Po roztarciu pachną gorzkimi migdałami. Od spodu za młodu szaro owłosione, później łysiejące. Przylistki wcześnie odpadają wyrastające na końcach pędów pionowo do góry. Jesienią przebarwiają się na kolor od złotożółtego do żółtoczerwonego.

Kwiaty

Zebrane w gęste, owłosione podbaldachy. Kielich 5-działkowy, korona 5-płatkowa. Płatki korony białe, prawie koliste, o długości 4–5 mm, słupki zazwyczaj 3 (zrośnięte z dnem kwiatowym), pręciki liczne.

Owoce

Tzw. owoce pozorne, kuliste, pomarańczowe, czerwone, cierpkie i gorzkie, pojawiają się od lipca do października. Mają długość 7–9 mm.

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina wieloletnia, megafanerofit. Żyje 80-100 lat (według niektórych źródeł tylko do 60 lat^[2]). Pojedyncze okazy osiągają znacznie starszy wiek, na przykład jedna z jarzębin w Świnoujściu przekroczyła wiek 130 lat^[3]. Kwiaty przedsłupne, kwitną od maja do czerwca^[4]. Mają charakterystyczny zapach gorzkich migdałów. Owoce rozsiewane są przeważnie przez ptaki (ornitochoria).

Siedlisko

Lasy, zarośla, miedze. W Tatrach górska, krzewiasta odmiana (var. glabrata Wimm et Gr.) dochodzi aż do piętra kosodrzewiny, stanowiąc znaczącą jej domieszkę. Jarzębina jest bardzo tolerancyjna pod względem wymagań środowiskowych. Jednak najlepiej się czuje w silnie nasłonecznionych miejscach i na glebach przepuszczalnych a nawet piaszczystych. Drzewo to jest odporne na zanieczyszczenia (nie przeszkadza mu dym i spaliny)^[5].

Fitosocjologia

Podgatunek S. aucuparia ssp. glabrata jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu roślinności Pado-Sorbetum (regionalnie), zespołu roślinności Sorbo-Aceretum (regionalnie) oraz gatunkiem charakterystycznym i wyróżniającym dla związku zespołów (All.) Rhododendro-Vaccinienion (regionalnie)^[6].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 34.

Zmienność

Występuje w kilku odmianach:

• S. aucuparia var. 'Edulis' ('Moravica') – odmiana znaleziona na Morawach. Owoce większe od gatunku i pozbawione goryczy (sorbina), nie wymagają przemrożenia przed przetwarzaniem.
• S. aucuparia var 'Pendula' – wszystkie pędy opadające, dlatego wymaga sztucznego wyprowadzenia przewodnika (sadzonkowana) lub szczepienia „pod koronę” na siewkach gatunku.
• S. aucuparia var. glabrata Wimm. et Gr. – występuje w górach. Ma liście i pąki zawsze nagie i jest przeważnie krzewiasta.

Tworzy mieszańca z jarząbem mącznym (S. x pinnatifida (Sm.)Düll)^[7].

Zastosowanie

• Roślina miododajna
• Roślina ozdobna – dekoracyjne owoce, długo utrzymujące się. Roślina często sadzona w parkach, alejach i ogrodach. Oprócz formy typowej używa się w tym celu różnych odmian ozdobnych. Owoce były powszechnym surowcem do wyrobu korali^[8].
• Sztuka kulinarna. Surowe owoce są niejadalne, nie tylko z powodu gorzkiego smaku, ale również zawartości trującego składnika (kwas parasorbowy). Natomiast po przemrożeniu, lub po zanurzeniu na chwilę we wrzątku (tzw. blanszowanie) tracą trujące właściwości i gorzki smak. Owoce są używane w postaci przetworów, cenione są w kuchni i przetwórstwie. Zawierają dwukrotnie więcej karotenu niż marchew oraz alkaloid sorbinę, który nadaje im gorzki smak. Wyrabia się z nich jarzębiak, soki, dżemy, marmoladę, syropy, mus. Po usmażeniu z jabłkami stanowią doskonały dodatek do mięs. Dla celów przetwórstwa uprawiane są odmiany o dużych i jadalnych owocach (np. var. edulis Dieck.)^[9].
• Roślina lecznicza.
  • Surowiec zielarski: owoce. Mają dużo witaminy C, E, P, K, B₃, nieco witaminy A, cukier sorbozę, garbniki i pektyny.
  • Działanie: słabe moczopędne oraz korzystnie wpływające na błony śluzowe i pracę układu pokarmowego. Jest stosowana przy nieżytach jelit, przewlekłych biegunkach, różnych schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego. Zwykle jest stosowana w mieszankach z innymi ziołami (wchodzi np. w skład Rektosanu, Sklerosanu)^[9].
  • Zbiór i suszenie: owoce zrywa się gdy już są czerwone, ale przed przymrozkami i suszy się rozłożone cienką warstwą (najlepiej w temp. ok. 40 °C)
• Owoce są pożywieniem ptaków (gil, drozd, jemiołuszka, jarząbek) oraz zwierząt leśnych (sarna, borsuk).
• Drewno rozpierzchłonaczyniowe, ciężkie, twarde i trudno łupliwe. Biel szeroka, czerwonobiała, twardziel czerwonobrązowa. Jest wykorzystywane w stolarstwie, nadaje się do toczenia, a także wytwarzane są z niego niektóre instrumenty muzyczne.

Ciekawostki

• Łacińska nazwa rośliny w dosłownym tłumaczeniu oznacza jarzębina łowiąca ptaki. Dawniej bowiem ptasznicy używali jej owoców za przynętę w swoich pułapkach^[9].
• To właśnie z tej rośliny po raz pierwszy otrzymano przez ekstrakcję kwas sorbowy.
• Jest jednym z żywicieli gąsienic motyla barczatka dębolistna.

Przypisy

Bibliografia

1. Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
2. W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
3. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

Rodzime drzewa i krzewy Polski na podstawie Krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002)Nagonasienne Drzewa i krzewy

• cis pospolity
• jałowiec pospolity
• jałowiec sabiński
• jodła pospolita
• kosodrzewina
• modrzew europejski
• sosna limba
• sosna zwyczajna
• świerk pospolity

Okrytonasienne Krzewy i pnącza

• berberys zwyczajny
• bez czarny
• bez koralowy
• bluszcz pospolity
• brzoza karłowata
• brzoza niska
• dereń świdwa
• irga czarna
• irga kutnerowata
• irga zwyczajna
• kalina koralowa
• kłokoczka południowa
• kruszyna pospolita
• leszczyna pospolita
• olsza zielona
• porzeczka alpejska
• porzeczka agrest
• porzeczka czarna
• porzeczka zwyczajna
• porzeczka skalna
• rokitnik zwyczajny
• różanecznik żółty
• szakłak pospolity
• śliwa tarnina
• tawuła średnia
• tawuła wierzbolistna
• trzmielina pospolita
• trzmielina brodawkowata
• wawrzynek wilczełyko
• wiciokrzew czarny
• wiciokrzew pomorski
• wiciokrzew pospolity
• wierzba purpurowa
• wierzba szara
• wierzba szwajcarska
• wierzba śląska
• wierzba uszata
• wierzba wiciowa
• wiśnia karłowata oraz liczne gatunki róż i jeżyn

Drzewa

• brzoza brodawkowata
• brzoza ojcowska
• brzoza omszona
• brzoza Szafera
• buk zwyczajny
• czeremcha zwyczajna
• czeremcha skalna
• dąb bezszypułkowy
• dąb szypułkowy
• głóg dwuszyjkowy
• głóg jednoszyjkowy
• grab pospolity
• grusza polna
• grusza pospolita
• jabłoń dzika
• jarząb brekinia
• jarząb grecki
• jarząb mączny
• jarząb nieszpułkowy
• jarząb pospolity
• jarząb szwedzki
• jesion wyniosły
• klon jawor
• klon polny
• klon zwyczajny
• lipa drobnolistna
• lipa szerokolistna
• olsza czarna
• olsza szara
• topola biała
• topola czarna
• topola osika
• topola szara
• wiąz górski
• wiąz pospolity
• wiąz szypułkowy
• wierzba biała
• wierzba iwa
• wierzba krucha
• wierzba trójpręcikowa
• wierzba pięciopręcikowa
• wierzba siwa
• wiśnia ptasia (czereśnia)