nimet breadcrumb-navigoinnissa
Polygonum cognatum (lat. Polygonum cognatum) - qırxbuğumkimilər fəsiləsinin qırxbuğum cinsinə aid bitki növü.
İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Polygonum cognatum (lat. Polygonum cognatum) - qırxbuğumkimilər fəsiləsinin qırxbuğum cinsinə aid bitki növü.
Polygonum cognatum, commonly called Indian knotgrass[2] or madimak (from Turkish madımak[3]), is an edible weedy creeping perennial herb in the genus Polygonum, frequently eaten by people of Turkey. It has larger leaves than most other species of Polygonum.
Polygonum cognatum is a perennial, prostrate or ascending branched herb, 15–30 cm long with a thick stout root stock. Stems are prostrate, green like the leaves. Leaves oblong-elliptic, petiolate, often slightly mucronate. Flowers in bundles in the leaf axils. Perianth pinkish, 4–5 mm, hardening and accrescent in fruit. Nut glossy, included in the perianth.[4]
Irano-Turanian Region or Iran-Turan Plant Geography Region element, grows between 760–5600 meters elevation on rocky and drier slopes; distribution: Central to Western Asia, Turkey, Caucasia (Georgia), Iran, Afghanistan and Pakistan.[5] The madimak is a weed found in both agricultural and non-agricultural areas.
The madimak is one of the widely known traditional edible plants in Turkey particularly Central Anatolia Region. To be able compensate increasing demand easily and supply the plant to the markets, farmers started cultivating madimak in Central Anatolia.[6]
The highest antioxidant activity was found in the water extract.[7]
Polygonum cognatum, commonly called Indian knotgrass or madimak (from Turkish madımak), is an edible weedy creeping perennial herb in the genus Polygonum, frequently eaten by people of Turkey. It has larger leaves than most other species of Polygonum.
Madımak[1] ya da madımalak[1] (Polygonum cognatum), kuzukulağıgiller (Polygonaceae) familyasından, toprak üstüne yatık sürünücü odunsu gövdeli, ufak pembe çiçekli, çok yıllık yenebilen otsu bitki türü. Cinsin diğer türlerinden oldukça iri yapraklarıyla belirginleşir. Orta Anadolu halk mutfağında besin olarak kullanımı yaygındır ve çiğ «madımak salatası» olarak yenir ya da pişirilerek «madımak aşı, cacığı, mıhlaması, çorbası, yahnisi, böreği, gözlemesi, bükmesi» yapılır. Önceleri yalnızca köylerde rağbet gören ve ilkbaharda (nisan, mayıs, haziranın ilk yarısı) yemek için toplanan madımaklar köyden şehre yapılan göçlerle şehirlerde de aranır olduğundan büyük şehirlerde pazarlarda da satılır. Madımak, içerdiği fenolik birleşiklerden dolayı diğer bitkilerin gelişimini engelleyen fitotoksik özelliğe sahip boğucu bitkidir.
Türkçedeki «madımak» adı etimolojik olarak Ermenice «madideğ» (մատիտեղ) kelimesinden kökenlenen bir alıntıdır.[2]
Türkçede Polygonum cognatum için halk dilinde madımak ya da madımak pancarı ve bunun varyasyonları (madımalak, badımak, badımalak, mercimelek, mercimenek) ile kuşekmeği adı kullanılır[1]. Madımak kelimesi etimolojik olarak Türkçeye Ermeniceden geçmiştir[3][4]. Hasan Eren Ermenicedeki biçimini "matutak 'licorice'" olarak verir. Günümüz Ermenicesinde bütün Polygonum türleri için մատիտեղ[5] (Batı: madideğ / Doğu: matiteğ) adı kullanılır
Madımağa çok benzeyen kimi yakın türler de madımak olarak adlandırılır:
Hatta, bütün Polygonum türleri için ortak ad olarak da yaygınlaşmaktadır:
Genelikle toprak üstünde yatık vaziyette çok yıllıktır. Yaprak kını gövdeyi sarar ve zarımsıdır. Yaprakları oblong-eliptik biçiminde, kısa saplı ve ekseri sivri uçlu, kenarları bütün ve de değişken sıra ile dizilmiştir.. Çiçekleri yaprakların koltuğunda kümeler halinde, pembe veya kırmızımsı pembe renkli ve 4–5 mm boyunda olup 2-5 adedi biraradadır. Stamenler genellikle 8. Meyve üç köşeli ve kanatsız bir nukstur. İlk çiçeklenme zamanı mayıs, son çiçeklenme zamanı ise eylül ayıdır.
İran-Turan fitocoğrafyası elementidir[9]. Yol kenarları, tarla sınırları, yamaçlar, uçurumlar ve kültür arazileri ana yaşam alanlarıdır. 720–3000 m yüksekliklerde görülür[10]. Isparta'da step vejetasyonunun ikincil derecede baskın türleri arasında yer alır[11].
Türkiye, Suriye, Kafkasya, İran, Afganistan ve Pakistan'da yayılım gösterir.
Türkiye'de Batı, Orta, Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu'da yayılım gösterir. Çoğunlukla Yozgat, Sivas, Amasya, Tokat, Kayseri ve Gümüşhane yörelerinde yetişir.
Suriye'de 18 Polygonum türünden biridir[12].
İsrail'de çok nadirdir. İbranicede ארכובית חרמונית adıyla anılır.
Pakistan'da iki alt tür (subsp. cognatum & chitralicum) olarak bulunur[13].
Türkiye'de özellikle Yozgat, Sivas, Çorum gibi Orta Anadolu ve Tokat, Gümüşhane gibi iç Karadeniz illerinde sebze olarak kullanımı oldukça yaygındır. Eskiden yalnızca köylerde rağbet gören madımak, köyden şehre yapılan göçlerle şehirlerde de aranır olduğundan büyük şehirlerde pazarlarda da satılır. Madımağın toplanması (yolunması) ufak bir bıçak («pancar bıçağı»[14] ya da «madımak bıçağı» adı da verilen çakı) yardımıyla ya da zahmetli olsa da el ile olur. En yaygın olan «madımak yemeği» (ya da «madımak aşı»), toplarken karışmış olan yabancı otundan ve kötü yapraklarından ayıklanıp yıkanan ve bir tahta üzerinde keser ya da satırla kıyılarak pişmeye hazır hâle getirilen madımak kıyıntısına bulgur, yarma[15] ya da pirinç[1][16] eklenerek uzun süre haşlanır; inmeye yakın salça yakılarak, sade yemek istenmiyorsa pastırma[1], sucuk, kıyma[17], kuzu kaburgası[18] gibi et ve et ürünleri ya da çemen[19] katıp sıcak servis yapılır. Madımak aşı Sivas'ta süt katılırsa sıcak veya soğuk çorba olarak, süt katılmadan yapılırsa sıcak ya da soğuk veya sarımsaklı yoğurt ilavesiyle soğuk olarak servis yapılır[20]. Bunun dışında, bulgur pilavına katılır[1], yumurtalı[16] yemeği, çorbası ya da cacığı yapılır. Yumurtayla «madımak mıhlaması»[21] yapılır. Çorum'un Mecitözü ilçesinin Konaç köyünde sulu «madımak yahnisi» yapılır. Taze yaprakları salata olarak ya da yufkaya sarılıp çiğ olarak da yenir[22]. Yozgat, Kırşehir ve Sivas'ta «madımak cacığı» yapılır[23][24]. Yozgat'ta pastırmalı ya da sucuklu yapılır[25]. Kırşehir'de pastırmasız sade yapılır. Amasya'da taze sürgün ve yaprakları tek başına kavrulur; ayrıca bahçelerde kültüre de alınır; kurutularak her mevsim tüketilir[26]. Pidesi ve sütlü yemeği de yapılır[22]. Kurutulurak kışlık olarak da kullanılır. Samsun'da daha çok yüksek kesimlerde yetişen bitkinin konservesi yapılır[27]. Burdur'da salata şeklinde çiğ ya da yemeği yapılarak tüketilir[28]. Eskişehir'in Mihalıççık ilçesinde yumurtalı ya da sade yemeği yapıldığı gibi, börek iç malzemesi olarak değerlendirilir ya da boş çiğ olarak da yenir veya tuzlanıp limon sıkılarak sade «madımak salatası» olarak da tüketilir[16]. Kayseri'de «madımak böreği» yapılır. Çankırı'nın Atkaracalar ilçesinde kavrularak iç yapılan madımaktan «madımak gözlemesi»[29] (ya da «martimalak bükmesi») adlı D biçiminde katlanıp sacda pişirilen bir hamurişi yapılır. Aynı hamurişine Çerkeş ilçesinde «madımak bükmesi»[30] (ya da yöre şivesiyle «badıma bükmesi»[31]) adı verilir ve Çerkeş'te ayrıca «madımak çorbası» da yapılır. Kayseri'nin Develi ilçesinde «mercimenek» adıyla bilinir ve çiğ olarak yenir ya da içine bulgur katılarak sebze gibi pişirilir[32].
Yetiştiği yörelerde sevilen ve aranan bir yemek maddesi olsa da halk tıbbında kullanımı sınırlıdır. İdrar artırıcı, şeker hastalarında kan şeker düşürücü, damar büzücü olması sebebi ile uzun süreli kanamalarda kadınlarda ve hemoroidlerde kullanıldığı diyare ve kusmada, böbrek taşlarını düşürmede etkili olduğu kayıtlıdır[33]. Tohumları bronşit tedavisinde kullanılmaktadır[34]. Burdur'da şeker hastalığı ve egzema için kullanılır ve guatr için lapası boğaza sarılır[28]. Erzurum'da jinekolojik hastalıklar için sütte haşlanır ve buğusu kullanılır[35]. Tunceli'de romatizma hastalığı için kullanılır[36].
Madımak, diğer yabani ve kültür bitkilerinin gelişimi üzerine olumsuz etkileri olduğu bilinen fenolik bileşiklerce zengindir ve içeriğinde 13 farklı fenolik bileşik (gallik asit, catechol, gentisic asit, catechin, chlorogenic asit, caffeic asit, epicatechin, P- coumaric asit, sinapic asit, coumarin, salisilik asit, quercitrin, t-cinnamic asit) belirlenmiştir. Genel olarak madımağın toprak üstü bitki aksamlarından elde edilen ekstrenin inhibitör etkisi toprak altı bitki aksamlarından elde edilene göre daha yüksektir[37].
Bazı farmakolojik araştırmalarda bitki ekstrelerinin antibakteriyel aktivitesinden bireysel fenolik bileşiklerin sorumlu olduğu gösterilmiştir[38]. Yapılan bir farmakolojik araştırmada madımağın eter ve etanollü ekstreleri Staphylococcus aureus ve Bacillus subtilis bakterilerine karşı antibakteriyel aktivite göstermiş, fakat sulu ekstresi herhangi bir aktivite göstermemiştir[39].
Türkiye'de yaprakları sarı renk elde etmek için kullanılır[40].
Sivas'tan kaydedilen ve Nida Tüfekçi tarafından derlenip notaya aktarılan «Madımak oylum oylum» (TRT repertuar no: 01737) ile Muzaffer Sarısözen tarafından derlenip notaya aktarılan «Madımah bitti m'ola» (TRT repertuar no: 00595) adını taşıyan türküler madımağın Türk halk müziğine yansıyan en tanınmış örnekleridir[41].
Yozgat'ın Sorgun ilçesine bağlı Akocak köyünde yedincisi 2012 yılında yapılan «Madımak Şenliği» düzenlenir[42]. Sivas'ın Akıncılar ilçesinde «Madımak Festivali» düzenlenir[43]. Sivas’ta Perakende Sebze Hali Derneği tarafından «Geleneksel Sebze hali-madımak-çiçek ve tohumculuk yaz festivali» düzenlenir[44][45].
Madımak ya da madımalak (Polygonum cognatum), kuzukulağıgiller (Polygonaceae) familyasından, toprak üstüne yatık sürünücü odunsu gövdeli, ufak pembe çiçekli, çok yıllık yenebilen otsu bitki türü. Cinsin diğer türlerinden oldukça iri yapraklarıyla belirginleşir. Orta Anadolu halk mutfağında besin olarak kullanımı yaygındır ve çiğ «madımak salatası» olarak yenir ya da pişirilerek «madımak aşı, cacığı, mıhlaması, çorbası, yahnisi, böreği, gözlemesi, bükmesi» yapılır. Önceleri yalnızca köylerde rağbet gören ve ilkbaharda (nisan, mayıs, haziranın ilk yarısı) yemek için toplanan madımaklar köyden şehre yapılan göçlerle şehirlerde de aranır olduğundan büyük şehirlerde pazarlarda da satılır. Madımak, içerdiği fenolik birleşiklerden dolayı diğer bitkilerin gelişimini engelleyen fitotoksik özelliğe sahip boğucu bitkidir.
Türkçedeki «madımak» adı etimolojik olarak Ermenice «madideğ» (մատիտեղ) kelimesinden kökenlenen bir alıntıdır.
Polygonum cognatum còn gọi nghể thân thiết, cỏ ấn độ, madimak là một loài thực vật có hoa trong họ Rau răm. Loài này được Meisn. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1826.[1]
Polygonum cognatum còn gọi nghể thân thiết, cỏ ấn độ, madimak là một loài thực vật có hoa trong họ Rau răm. Loài này được Meisn. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1826.
岩蓼（学名：Polygonum cognatum）为蓼科蓼属下的一个种。
这是一篇與植物相關的小作品。你可以通过编辑或修订扩充其内容。 
