أخيون

Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare L.) – gatunek rośliny z rodziny ogórecznikowatych. Swoją nazwę zawdzięcza wystającym z korony pręcikom, przypominającym język żmii, oraz temu, że w przeszłości używany był przeciw ukąszeniom żmii^[3].

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje na wszystkich kontynentach (poza Antarktydą) i na wielu wyspach. W Europie i Ameryce Północnej jest szeroko rozprzestrzeniony. W Europie sięga na północy po Islandię i około 63° szerokości geograficznej na Półwyspie Skandynawskim^[4]. W Polsce jest pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich^[5]. Status gatunku we florze Polski: archeofit^[6].

Morfologia

Kwiatostan

Łodyga

Wzniesiona, gruba, pojedyncza lub rozgałęziona, o wysokości do 100 cm. Cała pokryta jest dwoma rodzajami włosków; krótkimi i przylegającymi, oraz długimi (do 2,5 mm) i szczeciniastymi, wyrastającymi na szczytach czerwonawych brodawek. Brodawki te powodują, że łodyga jest charakterystycznie kropkowana^[5].

Liście

Podługowatolancetowate liście odziomkowe o długości do 20 cm mają nasady zwężające się w ogonek. Liście górne są siedzące, w górnej części kwiatostanu tworzą przysadki^[5]. Są lancetowate, szorstko owłosione i o zaostrzonych końcach, całobrzegie^[7].

Kwiaty

Zebrane w kwiatostany typu skrętek wyrastające w kątach liści. Najpierw purpurowe, później niebieskie^[7], o lejkowatym kształcie i długości 15-20 mm. 4 lancetowate i zaostrzone działki kielicha, zrosłe tylko nieco w samej nasadzie, rosną również po przekwitnięciu kwiatu. Płatki korony zrosłe w krótszą od kielicha rurkę, górą rozchylające się niesymetrycznymi wargami (korona prawie dwuwargowa). Słupek z długą szyjką i rozdwojonym czerwonym znamieniem, 4 czerwone pręciki z pałeczkowatymi pylnikami oraz jeden niższy. Słupek i pręciki wystają z korony^[7].

Owoc

Jajowatotrójkanciasta rozłupnia o długości do 3 mm^[5]. Rozpada się na cztery ciemnobrunatne rozłupki. Mają one ząbkowane kanty, a ich powierzchnia jest pokryta brodawkami^[8].

Korzeń

Zgrubiały, wrzecionowatego lub burakowatego kształtu, o ciemnobrunatnym kolorze^[7].

Gatunki podobne

W cieplejszej części zasięgu występuje razem i mylić się może ze żmijowcem babkowatym, który różni się wystającymi z korony tylko dwoma pręcikami (nie czterema) i sercowatą, a nie zaokrągloną nasadą górnych liści łodygowych^[9].

• Pojedynczy kwiat

• Łodyga

• Liść

• Trzmiel kamiennik zapylający kwiat

• Nasiona

• Łan żmijowca

• Pokrój

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina dwuletnia, ciepłolubny hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do października^[8]. Kwiaty zapylane są przez błonkówki, szczególnie przez większe gatunki z rodziny pszczołowatych. Rolę powabni spełniają nie tylko kwiaty, ale także czerwono kropkowana łodyga^[5]. Esowato wygięte pręciki stanowią podporę dla owadów pobierających z kwiatów nektar^[8]. Przystosowaniami zapobiegającymi samozapyleniu są: przedprątność^[10] oraz różna długość słupka i pręcików (słupek jest wyższy). Roślina miododajna^[8].

Siedlisko

Roślina synantropijna, występująca głównie na ciepłych siedliskach ruderalnych; na suchych łąkach, nadrzecznych kamieniskach i skarpach, terenach kolejowych, nieużytkach, hałdach, w murawach kserotermicznych^[5]. W Polsce rośnie głównie na niżu i na wyżynach, na pogórzu tylko w cieplejszych i rozległych dolinkach. Preferuje podłoże suche, piaszczysto-żwirowate, lotne piaski i gleby aluwialne o odczynie zarówno obojętnym, jak kwaśnym i zasadowym^[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Echio-Melilotetum^[11].

Cechy fitochemiczne

Roślina trująca. Zawiera trujące alkaloidy i nie jest zjadana przez zwierzęta. W produktach suchej destylacji występuje 28% tlenku wapnia, 26% krzemionki i 25% soli potasowych^[12]. Liczba chromosomów 2n=32^[6]. Barwa kwiatów zależy od stopnia kwasowości soku komórkowego; w młodych kwiatach jest on kwaśny, co nadaje im czerwoną barwę, w dojrzałych kwiatach jest obojętny lub zasadowy, co nadaje kwiatom niebieską barwę^[12].

Korelacje międzygatunkowe

Jest rośliną żywicielską larw motyla rusałki osetnik (Vanessa cardui)^[13], larw chrząszczy Longitarsus anchusae, Longitarsus curtus, Longitarsus exoletus, Longitarsus quadriguttatus, Meligethes planiusculus, dorosłych postaci chrząszczy Mogulones asperifoliarum, Mogulones geographicus, pluskwiaków Graptopeltus lynceus. Na żmijowcu pasożytują także niektóre gatunki grzybów: Golovinomyces cynoglossi powodujący mączniaka prawdziwego i Leptosphaeria cesatiana^[14].

Genetyka i zmienność

Liczba chromosomów 2n = 32^[6]. Występuje w 3 podgatunkach:

• Echium vulgare subsp. argentae (Pau) Font Quer,
• Echium vulgare subsp. asturicum (Lacaita) Klotz,
• Echium vulgare subsp. pustulatum (Sm.) Em.Schmid & Gams^[2]

Zastosowanie

• Bywa uprawiany jako roślina ozdobna. Najlepiej prezentuje się na mieszanych rabatach kwiatowych. Oprócz typowej formy uprawiane są odmiany o kwiatach białych, różowych, purpurowych i granatowych, a także odmiany karłowe. Najlepiej rośnie w pełnym słońcu, na glebie raczej suchej i niezbyt wilgotnej (na glebie żyznej i wilgotnej rośnie zbyt bujnie i kwitnie słabiej). Po przekwitnięciu roślinę delikatnie przycina się. Rozmnaża się przez sadzonki lub wysiew nasion wiosną. Nadaje się do stref mrozoodporności 7-10^[15].
• Dawniej używany był jako trutka na szczury^[3].
• Z nasion wytłaczano dawniej olej^[10].
• W farmacji stosuje się ziele (Herba Echii), które to jest bogate w alkaloidy pirolizyzdynowe: echiinę, echimidynę, homo-echimidynę, acetyloechimidynę, konsolidynę, cynoglosynę, konsolicynę oraz echiuvulgarinę. Zawiera także garbniki, krzemionkę, fitosterole, saponiny, olejek eteryczny i śluzy. Działa na układ nerwowy kojąc i wyciszając nerwy. Ma właściwości przeciwkaszlowe, a także gojące rany i przeciwtrądzikowe. Wykorzystywany w leczeniu tzw. domowymi sposobami. Jednak należy uważać na jego przedawkowanie skutkujące uszkodzeniem wątroby oraz halucynacjami^[16]. Był dawniej stosowany w leczeniu padaczki, a także w lecznictwie ludowym jako środek przeciwbólowy^[17] i środek przeciw ukąszeniom żmii^[3].
• Młode liście mają łagodny, śluzowaty smak i nadają się do jedzenia na surowo lub po ugotowaniu. Według niektórych jednak źródeł są trujące^[18].
• Cenna roślina miododajna o dużej wydajności. Z 1 ha można otrzymać około 400 kg jasnożółtego miodu o bardzo dobrym smaku i przyjemnym aromacie^[19].

Przypisy