Rubus chamaemorus L.

Luomi

Luopmána rásit liđđot.

Luomi^[1] dahjege láttat^[1] (Rubus chamaemorus) lea váđotmurjjiid čerdii gullevaš šaddu. Luomin gohččoduvvojit maid šattu gollefiskes muorjjit. Luopmánat leat meahccemuorjjit, mat šaddet erenomážit jekkiin. Luopmánis lea vilges lieđđi. Álggus muorjjit leat ruoksadat, muhto go muorji láddá de dat fiskkoda. Luopmániid lieđđuma váikkuhit sihke garra arvvit ja biekkat mat časket eret lasttaid šattus. Maiddái goikkádagat ja galmmaijat hehttejit lieđđuma.

Luomejahki

Ollu sámiide lea lubmen ealáhussan ja olusat čuvvot makkár luomejahki áin šaddá. Olbmot jurddašit ahte šaddá hui buorre luomejahki go jeakkit leat vielgadin. Dan ii dieđe ovdal go luomi čatná čurohin, dalle easka oaidná šaddá go luomejahki vai ii.

Luomi eará sámegillii

Gáldut

Liŋkkat

• Sámedikki Šaddogalleria - Luomi

Murašk vai Murik, vai Murikeine, vai Murm, (latin.: Rubus chamaemorus) om äivoččen heinäsižen kazmusen levitadud erik Rozanvuiččed-sugukundan Rubus (Babarm)-heimospäi.

Etimologii

Erikon tedoline nimi om saudud amuižgrekan χαμαί- («man pindal») da latinan morus («šuukovic»)-sanoišpäi.

Ümbrikirjutand

Muraškon ümbrikirjutand.

Murašk om hein vai varz'hein 5..30 sm korktusel, ujelijanke juriškonke.

Varded oma hoikad, seištas oikti, kahten- vai koumenlehtheižed. Varz' lopiše üks'jäižel änikol.

Lehtesed oma kärpiškoikahad videnlabaižed, piiženke röunanke.

Änikod oma vauktad, ühtensuguižed. Pölükäkahad da petkloižkahad änikod išttas erazvuiččil kazmusil, mužiksuguižed änikod oma järedambad vähäižel. Mall'anvuiččid lehtesid da äniklehtesižid om vizin; pölükäd da petkloižed oma äiluguižed. Kezakul-heinkul kazmuz änikoičeb, i plodud ehttäs sen jäl'ghe 40..45 päiviš.

Plod om ühtištadud semnikahad marjad 1,5 sm diametras, kogoneb 5..25 palad-murud. Sen form om babarman ploduiden pojav. Muraškon plod om maged, eriliženke hajunke da magunke. Muraškumbikod oma rusttad, küpsad plodud — ruskedpakuižed, no mädahmod oma läz läbinägujad, puhthan loštakahan jartalin kartte.

Poimdäs muraškon ploduid heinkul-elokul. Pandas varha sen jurid ani edel sügüz'tal'ved.

Areal (Leviganduz)

Murašk kazvab Pohjoižel mapoliškol 78°..55° pohjoižlevedust, soidme tobjimalaz. Lujas harvoin vasttas sidä mägirajoniš 55°..44° levedust.

Levigandusen londuseližed zonad: turbazsod, sodunuded mecad, samlokaz da penzastunu arktine tundr. Valdkundoidme: Venäman pohjoine, sen Sibir' da Edahaine Päivnouzmpol', Venäman evropižpalan keskmäine zon; Vaugedvenäma^[1], Norvegii, Ročinma, Suomenma, Grenlandan suvi, Kanad, Aläsk (AÜV). Kojo-kus kul'tiviruidas sidä.

Muraškpaikad oma susedoiš bolžomidenke, mustikkištoidenke, jonikžomidenke. Ludeghein da samal kazdas niiden sires. Mugoižed tahod oma čomad meckanoile sötlemhas da mecoile kimimhas.

Himine mülünd

Küpsad plodud mülütadas: saharad (6%), vauktušed (0,8%), stajišt (3,8%); organižmuiktused: jablokan, limonan (0,8%); vitaminad: C (30..200 mg%), B (0,02 mg%), PP (0,15%), A (enamba mi morkofkas); ližakahad mineraližed substancijad: äi kalijad, fosfor, raud, kobal't, antocianad, dubind- da pektinsubstancijad.

Kazvatuz

Ezikät, murašk om sokazmuz. Poimdüd ploduiden arvod vajehteldas lujas satusen mülühü kacten, ned voidas sabustada 10 evrod kilogrammas.^[2]

1990:nzid voziden keskespäi Norvegijan ohjastuz suomalaižiden, ročilaižiden da šotlandijalaižiden kooperacijas pani met kazvatada erazvuiččid mecmarjoid mömha. Norvegii tob Suomenmaspäi 200..300 tonnad muraškod kaikuččes vodes. Vn 2002 augotaden valitud sortad oma sättujad kaikid fermeroiden täht, ozutesikš, «Apolto» (mužiksuguine), «Fjellgull» (mužiksuguine), «Fjordgull» (naižsuguine). Mužiksuguižed änikod anttas satust enamba naižsuguižid. Muraškod kul'tiviruidas Arktikan regioniš, Norvegijan pohjoižrandal sen paloin. Sigä voimuz om olmas ištutamha vähän toižiden kazmusiden erikoid.

Kävutand

Ottas kävutamižhe muraškod tarbhaižiden da spravitajiden substancijoiden purtkeks. Ozutesikš, C-vitaminad muraškon ploduiš om nell' kerdad enamba, mi apel'siniš.^[3]

Sömhä

Plodud oma čomanke magunke. Kävutadas niid sömhä erazvuiččikš: veresed plodud, keitiž, südäivezi, džem, kompot. Ligotadud plodud varadase pit'kan strokun. Likör muraškonke tehtas Suomenmas (lakkalikööri), Ročinmas^[3] da Kanadas (čikoutai)^[4], verazmaižiden turistoiden täht tobjimalaz.

Mezikandai mezjäine sab muraškon änikoišpäi nektarad da heid'omad.^[5]

Suomenmas södas ploduid lämbitadud sagudenke (leipäjuusto — sijaline sagud, kändase «sagud leibhä»), mugažo kerthuzidenke da saharanke. Ročinmas muraškod da sen džem pandas jähižen, keksoiden, vahliden päle. Norvegijas segoitadas ploduid paksus kremanke da saharanke Multekrem («muraškokaz krem»)-desertan sades, mugažo ližatas muraškod pirgaižihe marcipananke. Atlantižes Kanadas kävutadas muraškod päštamha avol'jaižid pirgoid.

Zelläks

Murašk om hüvä abutuz cingad vaste. Se kaičeb nahkan rakaspäi mugažo.

Muraškon lehtesed kävutase tervehtamha satatesid kerdan pol'päiveses vajehtades.

Amuižes Skandinavijas lehtesine muraškončai tervehti kuzenlähtendkanaliden infekcijoid.

Galerei

• Muraškon semned

• Mužiksuguine änik

• Naižsuguine änik

• Muraškon lehtesed da umbik

• Küps plod mall'lehtesidenke

• Mädahm

• Poimdüd murašk
  (Karjal)

• Puhtastadud poimdüd murašk

• Keitiž muraškospäi

• Krem muraškonke

Mel'hetartuižed faktad

Suomalaine monet 2 evrod nominalanke.

• Muraškon plodud oliba Aleksandr Puškinan navettüd söm^[3]. Om tedod, miše hän pakiči ičeze našt toda ligotadud muraškod edel surmad-ki.
• Vspäi 1999 Suomenman Monetlömižpert' löb monetoid 2 evrod nominalanke. Raimo Heino-dizainer da arhitektor sädi muraškon kuvad, kudamb lödas nenil monetoil.^[6][7]

Homaičendad

1. ↑ Madal murašk Vaugedvenämas: kaičendan da udessündundan problemad. — Bp21.org.by. (ven.)
2. ↑ Record Cloudberry Crop Lures Thousands of Finns to Lapland Bogs (Rekordine muraškon satuz vedab tuhad suomalaižid saamen soile) (2005-07-28). — Bloomberg.com. (angl.)
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2} Авдеенко С. Нашего бору ягода… — The New Times (newtimes.ru). — 14.09.2009. — # 32.
4. ↑ Čikoutai. — Terroirsquebec.com. (fr.)
5. ↑ Абрикосов Х.Н. и др. Морошка //Словарь-справочник пчеловода. /Сост. Федосов Н.Ф. — M.: Сельхозгиз, 1955. — Lp. 199. // Ashipunov.info.
6. ↑ Monetan 2 evron nominalanke ümbrikirjutand, Suomenma (1 serii). — Euro-coins.info. (ven.)
7. ↑ Suomenman monetoiden irdnägu: murašk, joucen da geral'dine lev. — Ec.europa.eu. (angl.)

Irdkosketused

• Murašk Pohjoižman igähižiden rahvahiden etnižen kul'turkundan etnic.ru-saital. (ven.)
• «Pohjoižmarjad»-projekt: pohjoižmarjoiden rajoniruind uku.fi-saital. (angl.)

Muur'oi

Muur’oi (kysty muarjua sanotah šl’uboi) on monivuodine heiniävyӧs kazvi roduu Rubus (Vagoi) Rovzuvärin perehys. Ilmanigäzet sen nimet oldih “jantari”, “suonsilmät”. Pohjazis alovehis oli nimi "čuarin muarju". Rahvas sanotah muarjua "pohjazen apel’siinu", "arktikan vagoi".

Kuvavus

Muur’oi on pienikazvoine, sen korgevus on yli 20 sm. Korzi on vihandu da muzavanvihandu, hoikkei, oigeikko. Sil on 2-3 lehtie da yksi valgei kukkaine.

Kukkazet ollah keskenormuzet, yksinäzet, valgiet, yksisugupuolizet. Emehenkukat da hyödenkukat kazvetah erikazvoksil; ižäkukkazet ollah suurembi emäkukkazii. Emehty da hyödehty on äiju; tuppie da kukanlehtie on viiziembi. Muur’ӧi kukkiu kezakuul. Pӧlytetäh kukkazii bӧbäkät. Muarjat kypsetäh 40-45 päiviä. Lehtet ollah rupiškoit jygrinainepočkiennägӧzet, viizilabavutut.

Andin on ruskei (ruohkahko) libo oranževoi (kypsi) muarju diametrua läs 1-2 sm. hoikien kuorenke da kovien siemenienke; kaččojen se on gu vagoin muarju. Kypset muarjat ollah gu puhtas jantari. Muarjan mehu on oranzevoi, ylen magei. Kerätäh muarjӧi heinykuul.

Muur’ӧi on levinnyh kaikkie Pohjastu muan puoliskuo myӧ. Voibi nähtä muur’oidu Keski-Jevroupan puolel Ven’al, Sibiries, Valgo-Ven'al. Tavallizinnu kazvin elokohtinnu ollah sfagnumsuot, kudamis sežo kazvetah bagul’niekku da guarbalo. Meččykanat da mečoit suvaijah muur’oikkoloi.

Kypsis muarjӧs on: zuahariet, valgiet, organičeskoit muigeimehet (juablokku da limonu), vitamiinat (C,B,PP,A), mineraliet ozat (kalii, fosforu, raudu da toizet). Muur’ӧn muarjas on vitamiinua C äijembi gu apel’sinas kolmenkerran.

Muur’oi kuuluu rohtikazviloin joukkoh. Sendäh, gu muur’oin muarjois on äijy tokoferoloi, kuduat on lӧytty biologien puoles aktiivizii ainehii da vitamiinoi, net hyvin vaikutetah kohtužen ristikanzan organizmua. Muarjan syväinmehu hyvin sammuttau juotatustu, vastau kyl’miändia. Muarjan mehul voietah nahkanpalat, kuduat ollah kibiet.

Lehtet ollah veriazettujaizet, ruanusaubuattujaizet, heldievastavuttozet nuadobjat. Lehtis da varbazis voit varustua heinykeittie, kudamien avul piästetäh vačan kivuskis, počkien voimattumaksis, paskas. Lehtet ollah kuzenajajat da avvutetah ruanoin kӧčӧityӧ, seižatuttua veri. Čuajukse zavaritah muur’on tuppii. Lehtikeittien da muarjӧin avul parandetah kai tervehys.

Sendäh, gu mehus on äiju zuaharii, se on ylen magei. Syvväh muarjoi kypsehyy. Talvekse muarjoi kylmätetäh da livotetah. Sendäh, gu muarjois on äijy muijumehtu, niidu voibi hätken pidiä livos. Muarjois keitetäh varen’n’ua, mehuu, povidlua, džemua. Suomes da Ven’as azutah muur’oinviinua da likӧrua.

Muur’oi oli Aleksandr Puškinan armas muarju. On kuulužu, enne kuolendua häi kyzyi livymuur’oidu.

Suomen D’engundvorčas azutah 2 jevron dengukolikkuo, kuduas on muur’oinkuva. Sen dizaineru on Raimo Heino.

Vištkuojē

Vištkuojis aba vištkuojė, katpiedė, katpiedis (luotīnėškā: Rubus chamaemorus) ī tuokis augals, katros nuokėn jiedamas ougas. Gėmėnings avietē, gervougē.

Vištkuojis aug palē žemė, nie aukšts (8–30 cm aukštoma). Anou lapā trėlīpē aba pėnkialīpē, vuo žėidā balti. Ved tuokės ož avietės dėdlesnės ougas – vištkuojė ougas ėš pradiu īr baltas, paskou rauduonas, vuo ėšsėrposės geltuonas. Anas so gero smuoko, saldarūgštės, sėrpst lėipa-rogpjūti.

Aug pelkies, šlapiuos medies.

Бөллөхүнэ

Бөллөхүнэ эбэтэр бөллөҕүнэ, моруоска (лат. Rubus chamaemorus L., нууч. морошка) — Саха Cиригэр барытыгар үүнэр эрээри, ордук хойуутук хоту тыа быыстаах туундараҕа уонна туундараҕа үүнэр отон.

Сииктээх сирдэргэ, маардарга, уулаах тиит ойуурдарга үүнэр. Элбэх сыллаах уһун силистээх оттуҥу үүнээйи. Үрдүгэ 5—25 см. Аһа уҥуохтаах отон, бастаан кытархай, ситтэҕинэ араҕас, онтон оранжевай, дьэҥкир буолар. Үчүгэй сыттаах, сүмэһиннээх, оччо минньигэһэ суох.

Кэтирээһиниттэн уонна үүнэр сирэ үрдүгүттэн тутулуктанан бэс ыйын иккис аҥаарыттан сибэккилэнэн барар. Аһа от ыйын ортотуттан атырдьах ыйын ортотугар дылы ситэр^[1].

Быһаарыылар

Морак (саз җиләге) (лат. Rubus chamaemorus, рус. Морошка) — рубус ыруына караган үсемлек. Төньякта "патша җиләге" исеме алган.

Таралышы

Төньяк ярымшарның субарктик һәм уртача бүлекләрендә таралган. Озын җәелүчән тамыраяклы күпьеллык ике өйле үлән. Көньяк Уралда (Ирәмәл тавы массивы, Журавлиный сазлыгы һ.б.) очрый.

Галерея

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} Linnaeus C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
2. ↑ FloraWeb
3. ↑ АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
4. ↑ Finnish Biodiversity Information Facility
5. ↑ ^{5,0 5,1} Portál informačního systému ochrany přírody — Agentura ochrany přírody a krajiny České republiky.
6. ↑ Кызыл китап — 1964.
7. ↑ The IUCN Red List of Threatened Species 2019.3 — 2019.
8. ↑ GRIN үсемлекләр таксономиясе

Мораҡ (һаҙ еләге) (лат. Rubus chamaemorus, рус. Морошка) — рубус затына ҡараған үҫемлек. Төньяҡта «батша еләге» исеме алған^[1].

Таралышы

Төньяҡ ярымшарҙың субарктик һәм уртаса бүлкәттәрендә таралған. Оҙон йәйелеүсән тамырһабаҡлы күп йыллыҡ ике өйлө үлән. Башҡортостан (Көньяҡ) Уралында (Көньяҡ Урал ҡурсаулығы, Ирәмәл тауы массивы, Журавлиный һаҙлығы һ.б.) осрай. Башҡортостандың Урал алдында Салауат районында Лағыр һаҙлығында үҫә.

Ботаник яҙма

Һабағы ябай, төҙ, бейеклеге 5—30 см. Япрағы бөтөн, бөрө рәүешендә, тәрән булмаған биш айырсалы. Япраҡ ҡолаҡсыны кире йомортҡа формаһында. Сәскәһе эре, яңғыҙ, ос сәскәләре аҡ төҫтәге йәйенке тажлы. Май—июндә сәскә ата. Емеше — ҡыҙғылт һары йәки һары төҫтәге һутлы төшлө емеш, июль аҙағында өлгөрә. Күсмә һәм күтәренке торф һаҙлыҡтарында һәм һаҙланған урмандарҙа үҫә.

Составы

Витаминдарға, дуплау матдәләренә, органик кислоталарға, микроэлементтарға бай булған емештәрен аҙыҡ итеп һәм халыҡ медицинаһында ҡулланалар. Баллы үҫемлек.

Химик составы

Өлгөргән еләктәрҙә: шәкәр (6 %), аҡһымдар (0,8 %), күҙәнәктәр (3,8 %), органик кислоталар: алма, лимон — (0,8 %); витаминдар: С (30-200 мг%), В (0,02 мг), РР (0,15 %), А; минераль матдәләр: калий күп, фосфор, тимер, кобальт, антоцианы, дублаусы һәм пектин матдәләре.

Файҙаланыу

Мораҡ — файҙалы һәм шифалы матдәләр сығанағыы С витамины мораҡта әфлисунға ҡарағанда 4 тапҡырға күберәк.^[1].

Тәмле емештәренән төрлө аш-һыу әҙерләргә була. Яңы өҙөлгән килеш тә, шулай уҡ ҡайнатып та. Һут, ҡайнатмалар, повидло, джемдар, компоттар. Оҙаҡ һаҡлана.^[1].

Сәскәләренән бал ҡорттары нектар һәм һеркә йыя^[2].

Галерея

• 
• 
• 
• Мораҡ ҡайнатмаһы

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 768. Rubus chamaemorus L. — Морошка // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — Б. 404. — ISBN 9-87317-128-9.

Һылтанмалар

• Мораҡ GRIN сайтында мәғлүмәт (инг.) (Тикшерелгән 15 сентябрь 2009)
• морошка на сайте Сообщества любителей этнической культуры коренных народов Севера