Sinapis arvensis L.

Strąk i nasiona

Pokrój

Liście

Łany gorczycy polnej

Czerwończyk żarek na kwiatach gorczycy polnej

Gorczyca polna, ognicha (Sinapis arvensis L.)^[3] – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych. Znana też jako gorczyca świrzepa^[4].

Zasięg występowania

Pierwotny obszar występowania to Afryka Północna (Algieria, Libia, Maroko, Tunezja), niemal cała Europa i znaczna części Azji (Azja Zachodnia, Środkowa, Syberia, Kaukaz, Pakistan). Jako gatunek introdukowany rozprzestrzenił się na tych kontynentach także poza obszarem swojego rodzimego występowania, pojawił się również na innych kontynentach i niektórych wyspach^[5]. Obecnie jest gatunkiem kosmopolitycznym; poza Antarktydą występuje na wszystkich kontynentach i na licznych wyspach. Na półkuli północnej sięga po Grenlandię i archipelag Svalbard, na południowej występuje na wyspach wokół Antarktydy^[6].

W Europie jest archeofitem występującym już w neolicie. Pierwsze jej znaleziska w Polsce pochodzą z początków epoki żelaza^[7]. Obecnie w Polsce jest gatunkiem bardzo pospolitym, w górach jest rzadszy^[7].

Morfologia

Łodyga

Ciemnozielona lub purpurowo nabiegła, wzniesiona, ulistniona, owłosiona pojedynczymi, szczecinkowatymi włoskami Ma wysokość do 60 cm, jest pojedyncza, lub górą rozgałęziona^[7].

Liście

Liście dolne w zarysie lirowate, duże, na ogonkach i nieco szorstkie. Górne liście łodygowe wydłużone, brzegiem zatokowo ząbkowane, nagie, często siedzące, gładkie^[7].

Kwiaty

Żółte, o średnicy do 15 mm, zebrane w szczytowe grono. Mają 4 wąskoeliptyczne działki kielicha, które podczas kwitnienia odginają się pod kątem prostym. Po działkach najłatwiej można ją rozróżnić od podobnego gatunku rzodkwi świrzepy, która ma działki przylegające. Płatków korony 5, są szerokoeliptyczne, zwężające się w paznokieć. Pręcików jest 6: 4 dłuższe i 2 krótsze. Słupek jeden^[7], zawierający 8-13 zalążków^[8].

Owoc

Czterokanciasta łuszczyna z płaskim dzióbkiem 2-3 krotnie dłuższym, niż klapy. Przylega do osi owocostanu. Długość łuszczyny do 1 cm, długość szypułki mniej niż 0,5 cm. Nasiona w jednym rzędzie, kuliste, o barwie czarnobrunatnej lub czerwonobrunatnej i powierzchni bardzo drobno siateczkowanej^[7][8]. Jedna roślina wytwarza około tysiąca nasion^[9]>.

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina jednoroczna. Roślina miododajna, owadopylna, zapylana przez błonkówki, przy niesprzyjającej dla owadów pogodzie także samopylna^[10]. Roślina ruderalna. Rośnie na polach, miedzach, ugorach, przydrożach, wysypiskach śmieci. Preferuje gleby gliniaste, żyzne i bogate w wapń (roślina wskaźnikowa gleb zasobnych w wapń). Na glebach piaszczystych występuje rzadko^[7]. Nasiona długo zachowują zdolność kiełkowania – nawet 35 lat^[9], są jednak wrażliwe na ujemne temperatury, dlatego też chwast ten występuje głównie w zbożach jarych. Nasiona kiełkują nieregularnie, siewki pojawiają się przez cały rok<^[7].

Fitosocjologia

Gatunek charakterystyczny dla klasy Stellarietea mediae^[11].

Roślina lekko trująca

Domieszka tego chwastu w paszy dla koni i bydła powoduje pogorszenie jakości mleka, a nawet zatrucie zwierząt^[10].

Oddziaływania międzygatunkowe

Na gorczycy polnej pasożytują niektóre gatunki grzybów i organizmów grzybopodobnych: Albugo candida, Erysiphe cruciferarum, Leptosphaeria maculans, Hyaloperonospora brassicae, Mycosphaerella capsellae^[12].

Zmienność

Wyróżnia się jedną odmianę: Sinapis arvensis L. var orientalis^[2]. Charakteryzuje się owłosionymi łuszczynami^[13]. Angielscy naukowcy stwierdzili przypadki krzyżowania się uprawianych roślin transgenicznych (rzepaku) z dziko rosnącą gorczycą polną^[14].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 18^[13].

Szkodliwość i zwalczanie

Gorczyca polna jest jednym z bardziej uciążliwych chwastów. Uprawianym roślinom zabiera z gleby wodę i sole mineralne. Szczególnie szkodliwa jest w uprawie roślin okopowych, zbóż jarych i roślin strączkowych. Już 2 rośliny gorczycy na 1m² zmniejszają plon buraka cukrowego o 5%. Jej obecność utrudnia zbiór plonów. Szkodliwość gorczycy polega także na tym, że jest żywicielem licznych chorób i szkodników roślin kapustnych, przyczynia się więc do ich rozprzestrzeniania. Między innymi rozwija się na niej mątwik burakowy, bielinek kapustnik, śmietka kapuściana, Plasmodiophora brassicae wywołująca kiłę kapusty oraz nicienie będące wektorem wirusa powodującego czopowatość bulw ziemniaka^[15].

Zaliczana jest do tzw. superchwastów – uzyskał bowiem w wyniku mutacji odporność na glifosat będący głównym składnikiem herbicydu Roundup. Oznacza to, że stał się trudny do zwalczania chemicznego. Superchwasty są głównym zagrożeniem upraw Roundup Ready^[16].

Zastosowanie

• Dawniej z nasion gorczycy polnej wytwarzano olej i musztardę (obecnie uzywa się do tych celów głównie gorczycy białej i gorczycy czarnej^[17].
• Młode i nierozwinięte jeszcze kwiatostany parzone przez kilka minut są jadalne i mają dobry smak^[17].
• Czasami bywa uprawiana w uprawach ekologicznych na nasiona wykorzystywane do niszczenia niektórych szkodników (np. slimaków)^[15].
• Dawniej była wykorzystywana w lecznictwie, np. do łagodzenia dolegliwości spowodowanych przez nieżyt żolądka. Obecnie nie jest już używana do tego celu, w większych ilościach jest bowiem trująca^[15].

Udział w kulturze

• Według XIX-wiecznych autorów nazwą świerzop określano w czasach A. Mickiewicza właśnie gorczycę polną, lub rzodkiew świrzepę^[18] W I księdze poematu Pan Tadeusz Adama Mickiewicza znajduje się fragment:

Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała

Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała

• N. H. Moldenke, A. L. Moldenke, uważają, że roślina ta kryje się pod hebrajskim słowem ḥārûl w Księdze Przysłów (24,30-31). Jest to jednak zdanie odosobnione. Inni znawcy roślin biblijnych na podstawie analizy językowej są zdania, że chodzi tu o pokrzywę, tak też przetłumaczono to w polskiej Biblii Tysiąclecia. Gorczycy polnej, chociaż jest na Ziemi Świętej pospolita, ze względów językowych nie należy włączać do roślin biblijnych^[19].

Przypisy