Babka zwyczajna, babka większa (Plantago major L.) – gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych. Rodzimy obszar występowania obejmował Europę i Azję, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także na innych kontynentach[3], szczególnie pospolicie w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity na całym terenie.
Morfologia
- Pokrój
- Wysokość od 5 do 30 cm, bardzo zmienna zależnie od właściwości gleby.
- Łodyga
- Silnie skrócona (dlatego liście skupione w przyziemnej różyczce), tylko w czasie kwitnienia rozwijają się 1–3 (rzadziej więcej) nierozgałęzione łodygi kwiatonośne, prosto wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione, wyrastające z pachwin liści.
- Liście
- Skupione w przyziemnej różyczce liściowej. Blaszka szerokojajowata (najwyżej 1,5 razy dłuższe niż szersze), całobrzega albo skąpo ząbkowana, naga lub słabo owłosiona, z 5 lub 7 (lub 9 - dla bardzo dużych liści) równoległymi nerwami, w nasadzie zaokrąglona lub sercowata. Ogonki liściowe mniej więcej długości blaszki, nagie lub luźno tylko owłosione.
- Kwiaty
- Zebrane w szczytowe, walcowate kłosy o długości równej szypule, lub większej. Niepozorne, małe (do 2 mm długości), siedzące o zredukowanych szypułkach, żółtawozielone. Kielich złożony z czterech, szerokoeliptycznych działek, wolnych do samej nasady. Korona 4-płatkowa, rurkowata, naga. Pręciki 4 z długimi, białymi nitkami zakończonymi bladoliliowymi, z czasem brudnożółtymi pylnikami. Zalążnia górna.
- Owoce
- Jajowata puszka, zawierająca zwykle (6) 8 (10) nasion Otwiera się wieczkiem. Nasiona owalne lub w różny sposób zdeformowane – kanciaste. Powierzchnia matowa ze zmarszczkami, które na stronie grzbietowej mają układ podłużny, na brzusznej – promienisty (ze znaczkiem pośrodku). Barwa brunatna od jasnej do ciemnej. Długości 2–4 mm i 0,3–0,4 mm szerokości, inne źródła podają długość 1-1,7 mm, szerokość 0,6–0,9 mm, grubość 0,3–0,5 mm[4].
Biologia i ekologia
- Rozwój
-
Bylina, hemikryptofit. Roślina kwitnie od czerwca do października, według niektórych źródeł od maja do września[5]. Łupina nasienna pod wpływem wilgoci pęcznieje i śluzowacieje, dlatego przyczepia się, na przykład do stóp ludzi i zwierząt i w ten sposób roślina jest rozsiewana.
- Siedlisko
- Porasta drogi, przydroża, rowy, wysypiska, piargi, łąki. Zasiedla zadeptywane podłoża, również na glebach żyznych. W uprawach rolnych jest chwastem.
- Cechy fitochemiczne
- Liście są bogate we flawonoidy (skutalereinę, bajkaleinę), pektyny, witaminy A, C, K. Zawierają także śluz, glikozydy irydoidowe (aukubina, katalpol), kwasy organiczne (cytrynowy, fumarowy, benzoesowy, cynamonowy i in.), garbniki (ok. 4%[5]), enzymy (inwertynę, emulsinę), saponiny trójterpenowe[6].
Nazewnictwo
Funkcjonują liczne nazwy zwyczajowe: babka szerokolistna, babka pospolita, babka wielka, babka szeroka, podróżnik, skołojna.
Nazwa rodzajowa Plantago pochodzi z łacińskiego planta, czyli podeszwa, co wiąże się ze skórzastymi liśćmi roślin z tego rodzaju. Epitet gatunkowy major wskazuje, że liście tego gatunku są większe od liści pozostałych babek[5].
Systematyka i zmienność
W szerokim ujęciu systematycznym przyjętym we Flora Europaea[7] traktowane są jako odrębne gatunki:
-
Plantago major subsp. major – babka zwyczajna
-
Plantago major subsp. intermedia (DC.) Arcang. – syn. P. intermedia Gilib. babka wielonasienna
-
Plantago major subsp. winteri (Wirtg.) W. Ludw. – syn. P. winteri Wirtg. babka Wintera
Zastosowanie
-
Roślina lecznicza. W Chinach znana była już od 3000 lat. W starożytności zalecana była w przypadku ukąszeń przez węże i skorpiony.
-
Surowiec zielarski: liście – Folium Plantaginis majoris.
- Działanie: wykrztuśne, przeciwzapalne, powlekające (osłaniające). W medycynie ludowej świeże liście przykładano na niewielkie zranienia, ukąszenia owadów, zwichnięcia, ropiejące rany, owrzodzenia, napar służył do przemywania trudno gojących się ran.
- Zbiór i suszenie: zbiera się od maja do września i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni, w temperaturze do 40 °C.
-
Sztuka kulinarna: świeże liście dodawane są do sałatek, suszone stosowane jako napar.
Przypisy
-
↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-04-06].
-
↑ Plantago major L.. W: The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2015-05-24].
-
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-11-11].
-
↑ Danuta Młodzianowska: Nasionoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1961.
-
↑ a b c Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01261-6.
-
↑ Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985, s. 348-349. ISBN 83-09-00682-9.
-
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
Bibliografia
- W. Eisenreich, A. Handel, U.E. Zimmer: Rozpoznawanie roślin i zwierząt. Warszawa: Elipsa, 2005. ISBN 83-7265-073-X.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
