Iris pseudacorus L.

Kosaciec żółty, irys (Iris pseudacorus L.) – gatunek byliny należący do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae).

Zasięg występowania

Gatunek eurosyberyjski, występujący na obszarach o klimacie oceanicznym^[3]. Rośnie dziko w północno-zachodniej Afryce (Madera, Wyspy Kanaryjskie, Algieria, Maroko), całej Europie i na obszarach o umiarkowanym klimacie w Azji Zachodniej i Kaukazie, po Syberię Zachodnią. Jako efemerofit pojawia się także w Australii, Nowej Zelandii, USA i Kanadzie oraz południowej części Ameryki Południowej (Argentyna, Chile, Urugwaj). Jest uprawiany w wielu krajach świata^[4]. W Polsce na niżu jest pospolity^[5].

Morfologia

Pokrój

Kwiat

Owoc i nasiona

Łodyga

Wyprostowana, prosto wzniesiona, zazwyczaj rozgałęziona, o wysokości do 1 m. Na przekroju poprzecznym obła lub spłaszczona. Pod ziemią występuje grube, mocne kłącze^[3].

Liście

Żywozielone, pochwiasto obejmujące łodygę. Dolne są równowąskomieczowate, górne równowąskolancetowate. Mają szerokość 1-3 cm, a długość do 1 m^[3].

Kwiaty

Jaskrawożółte, wyrastające na długich szypułkach po 1-5 z kątów podobnych do liści przysadek. Okwiat 6-działkowy, zrośnięty w rurkę. Trzy działki okółka wewnętrznego są równowąskolancetowate, wyprostowane i krótsze od znamion słupka. Działki okółka zewnętrznego są jajowate, duże, odgięte w dół i ciemnożółte z fioletową nerwacją. Wewnątrz okwiatu jest słupek z dolną, trzykomorową zalążnią, szyjką rozdzielającą się na 3 płatowate znamienia oraz 3 pręciki^[3].

Owoc

Trzykomorowa, tępo trójgraniasta, podłużna torebka^[3]. Nasiona wielkości 7–8 mm, obustronnie spłaszczone.

Biologia i ekologia

Hygrofit rosnący na glebach torfowych z wodą stojąca lub wolno płynącą, najczęściej nad martwymi odnogami rzek, stawami, w zarośniętych rowach melioracyjnych, w szuwarach. Kwitnie od maja do lipca^[3]. Kwiaty przedprątne, zapylane przez błonkówki^[6]. Gatunek charakterystyczny związku Magnocaricion oraz zespołu Iridetum pseudacori, a także wyróżniający dla zespołu Fraxino-Alnetum^[7].

Roślina trująca (szczególnie świeża)^[6].

Zastosowanie

• Sadzony jako gatunek ozdobny w oczkach wodnych. Oprócz typowej formy gatunku istnieją też ozdobne kultywary, np. 'Variegata' o żółtozielonych i pasiastych liściach^[8] .
• W starożytności kłącza irysa były używane w medycynie ludowej jako środek leczniczy^[9].
• Dawniej wysuszone na słońcu i zwilżone octem kwiaty używane były jako barwnik do papieru i skór^[3].

Udział w kulturze

• Według niektórych badaczy roślin biblijnych wszędzie tam w Biblii, gdzie wymienione są "lilie" w połączeniu z wodą, prawdopodobnie chodzi o kosaćca żółtego, który na terenach biblijnych występuje pospolicie wzdłuż cieków wodnych. Np. w księdze Mądrość Syracha (50,8) jest werset: "... jak kwiat róży na wiosnę, jak lilie przy źródle”^[9].
• Stylizowany kwiat kosaćca wraz z liściem był prawdopodobnie godłem Ludwika VII podczas II wyprawy krzyżowej^[9].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Uprawa kosaćca