Phaseolus vulgaris”

Basolu, (Phaseolus vulgaris) de sa Familia Leguminose. Piantighedda annuale chi est coltivada in ortos e produede fruttos chi parene corrittos, de una vintina de centimetros. Si si coglini birdes si mandigana cottos a insalada o in ateros modos. Si no si coglini berdes sos semenes madurana e diventana siccos e duros. Bosolu siccu s'i nd agatada in commerciu, de diversas ispetzias, po mannaria fromma e colore.

chuwinaka

Phaseolus vulgaris, chuwi kastilla aru: alubias, caraotas, chícharos, fabas, fréjoles, frijoles, frijones, granos, habichuelas, judías, pochas, porotos Jatha ali.

Kani waa maqaal ku saabsan guud ahaan digirta. Maqaalo kale fiiri digir, faasuliyad, digirta madow, digirta cas, digirta cad

Bixida geedaha digirta

Beerida iyo bixitaanka digirta

Noocyo badan oo digir ah

Digirta Guud (Af-Ingiriis: Common beans; Af-Carabi: فاصولياء شائعة) Saynis ahaan loo yaqaano "Phaseolus vulgaris"^[2] waa midho firiley ah oo ka baxa deegaano badan oo caalamka ah. Sida caadiga ah, digirta guud waa ereyga soo kooba noocyada digirta ee leh midabo kala duwan, laakiin guud ahaan isku midka ah.^[3][4] Digirtu waxay ka mid tahay dhirta qaniga ku ah nafaqada borotiinka ee firileyda ah, taasi oo ka baxda meelo badan oo dunid ah.^[5]

Gabi ahaan dhirta geedaha digirtu waa mid dhasha hal mar sanadkii, taasi oo u baahan cimilo iyo biyo kala gedisan.^[4] Digirtu waa midho yaryar oo adag, qalalan, leh midabo kala duwan taasi oo ku salaysan cimilada, deegaanka iyo nafaqada geedka. Sidoo kale waxaa saameyn ku leh kala duwanaanta midhaha digirta waa jiiniska (genes),

Digirtu waxay ka mid tahay geedaha ugu taariikhda dheer ee dadku beeran jireen tan iyo ilbaxnimooyinka ka hor, wakhti hada laga joogo 10,000 sano.^[6] Sida caadiga ah digirta waxaa maanta laga beerta meel kasta oo caalamka ah, marka laga reebo Antaraktika. Wadanada Baraasiil iyo Hindiya aya ugu badan soo saarida iyo beerida digirta qalalan, halka wadanka Shiinaha ugu badan yahay nooca digirta cagaaran. Sanadkii 2010ka waxaa caalamku guud ahaan soo saaray 23 milyan oo digirta guud ah iyo 17.1 milyan oo digirta cagaaran ah.

Noocyada ugu caansan digirta waxaa ka mid ah: digirta caadiga ah, faasuliyada, digirta madow, digirta cas, digirta cad iyo noocyo kale oo badan. In kastoo meelo badan ay ka baxdo digirtu, hadana labada Ameeriko ayaa lagu sheegaa ineey asal ahaan ka soo jeedo.

Beerida Digirta

Beeraha digirta ka baxdo

Si ka duwan mida ay isku dhow yihiin ee digirta cagaaran, digirtu waa midho la beero wakhtiyada cimiladu diiran (kuleyl yar) tahay. Waxay digirtu ku qaangaadhaa 55 ilaa 60 cisho ka soo biloow wakhtiga beerista ilaa bislaanshaha. Marka iniinta digirtu ay bislaan rabto waxay bedeshaa midabkeeda oo noqda huruud isla markaana way adkaataa waxayna yeelataa qolof ama dahaar khafiif ah. Taariikh ahaan waxaa la sheegay in markii ugu horeeysay lagu beeran jiray qaaradaha Ameerika (koonfur iyo waqooyi), halkaasi oo dadka deegaanku u isticmaali jireen cunto ahaa. Waxay geedka digirta ku dhex beeri jireen geedo kale sida galleyda si uu taageero uga helo.

Taariikh

Digirtu waa mid la beeran jirey ilaa wakhtiyo aad u horeeyay. Meelo badan oo kala duwan ayaa laga helay digir aad u taariikh dheer. Noocyo ka mid ah digirta waxaa laga beeran jirey wadanka Afgaanistan iyo buuraha Himalayas.^[7] Sidoo kale nooc ka duwan waxaa laga beeran jiray wadanka Taylaan wakhti imika laga joogo 7,000 sano.^[8] Waxaa iyadana xusid mudan in boqortooyadii hore e Masar ay isticmaali jireen digirta.^[9] Sidoo kale deegaano badan oo ka mid ah qaaradaha Ameerika waxaa laga beeran jirey digirta wakhti imika laga joogo 8,000 sano, taasi oo qaaradahaas ka dhigeysa kuwa ugu da'da weyn ee inta la ogyahay taariikhda beerashada digirta caalamka.

Muuqaalka

• Muuqaalada Digirta
• Digir bisil

• 
• 
• 
• 
• Phaseolus vulgaris - Museum specimen

Qoraalo La Xidhiidha

Tixraac

Faxeu

Frûto da cianta omònnima (phaseolus vulgaris). Se non ancon meuio se dixe faxolin.

madɛ́su ma motíndo na motíndo

Phaseolus vulgaris”

Lidɛ́su tǒ lidɛ́só (O boyíké madɛ́su) ezalí bilɔ́kɔ pona ko lia fufú kwanga.

Lobiye (ya zi lovıke) fasuliya tezeya.

• 
• 
• 
• 
• Phaseolus vulgaris

1. ↑ Xetay lua: unknown error.

Ma'emonêškeho na'éstse máhtáme.

• Monêškeho

Phaseolus vulgaris”

El faxioło (Phaseolus Vulgaris L. 1758) xe 'na pianta de ła famegia de łe leguminoxe orixinàl de ła Merica sentral. El xe stà inportà, indrìoman a ła descoverta de ła Merica, in Eoropa indove esisteva sol che faxołi de speçie apartenenti al xenere Vigna, de orìxene subsahariana. I faxiołi del xenere Phaseolus se gà sparpagnà in qualsiassi liogo strabalsando el grupo del mondo antigo, mostrandose pì façiłi da coltivàr e più reditisi (rispeto al Vigna ła réxa par etaro l'è squaxi dopia).

El faxoło vien coltivà pa'łe seménse, rancuràe fresche (faxiołi destegołàr) o séchi, opùr par l'intièro legùmo da magnàre fresco (faxołéti o cornéti). Ła speçie a ciclo vegetativo pì łongo, ne łe region tenparàe xe semenàe in primavera, quełe a ciclo più curto in istà. Nel caxo dei faxiołi che se ranpega xe necesaria ła metùa de sostègni.

Prinçipali speçie da seménse :

• Bingo
• Blason de Biella
• Blu della Valsassina
• Borlotto Lingua di Fuoco e Borlotto Lingua di Fuoco Nano
• Borlotto Suprema dwarf
• Borlotto di Vigevano Nano
• Cannellin Scaramanzin negrèè
• Cannellino o Lingot
• Fejuolo pacificus el drammoso cotenna
• Cantare
• Corona di Spagna
• Giallorino della Garfagnana
• Lamon (Lucian Fejuol)
• Meraviglia di Venezia black
• Romano Pole
• Fesciela lamon negrucc fagiolos de Biella
• Castagnaio fejuolo marron's
• Sossai Extra Large (varietà protetta)
• Stregonta e Stregonta Nano
• Superbo Migliorato
• Elegante fagiolo
• Fagiolo maggiolino
• Fagiolo patrone

Prinçipałi speçie "mangiatutto" (magnatuto) (faxołeto, piatòłe, ecc.):

• Anellino Giallo e Verde
• Beurre de Rocquencourt
• Bobis Bianco
• Bobis a Grano Bianco e Bobis a Grano Nero
• Cornetto Largo Giallo e Cornetto Largo Verde
• Nano Burro mangiatutto
• Nerina mangiatutto
• Paguro fagiolato mangiatutto
• Prelude dwarf mangiatutto
• Slenderette mangiatutto
• Superpresto mangiatutto
• Trionfo Violetto mangiatutto
• Wade mangiatutto

Avertense

Un fior de faxioło

Łe seménse dei faxiołi crùi e i fruti garbi xe speso cauxa de invełenàe nei putèłi, poichè i faxiołi vien riconosùi da staltri cofà ałimento. Soło co' 'na łonga cotùra vien desfàda ła proteina vełenóxa (fasina).^[1] Alcuni popołi indigeni, infati, estrae sto prinçipio ativo, che xe a ła base de alcuni vełeni, infra i quałi el più perigołoxo e mortàl xe co' seguressa el smissiòto co' el loto. El faxioło ben coto, però, gà conposti insolforà e cromo che contribuise a contegnir la glicemia e i livèłi ematici de cołesteroło e trigliceridi e a prevegnir l'ateroscleroxi e łe małatie cardiache. Ła fasina xe prexente anca ne ła soja.^[2]

Speçie tipeghe itałiane

• Faxioło bianco de Pigna
• Faxioło de Lamon de ła Vałàda Bełunexe IGP
• Faxiło de Saługia Prodoto agroałimentar tradisionałe
• Faxioło de Sarconi IGP
• Faxioło de Sorana IGP
• Faxioło Scalda Prodoto agroałimentare tradisionałe
• Fasóla posenàta de Posina (var. faxioło de Spagna) Prodoto agroałimentare tradisionałe
• Borloto nano de Levada Prodoto agroałimentare tradisionałe
• Faxołeto "Meraviglia di Venezia" Prodoto agroałimentare tradisionałe
• Faxioło de Carìa
• Faxioło de Negruccio de Bieła
• Faxioło de Atina
• Faxioło Tondino de Villaricca (NA)
• Faxioło de Controne Prodoto Agroałimentare Tradisionałe
• Faxioło zolfino

Aversità

I funghi che smagia el faxioło xe: l'antracnosi (Colletrotrichum lindemuthianum), ła ruxine del faxioło (Uromyces phaseoli), ła peronospora del faxioło (Phytophthora phaseoli) e 'l marsùme carbonioxo (Macrophomina phaseolina). Intra i inseti nocivi ghe xe i miridi Calocoris norvegicus e Lygus campestris, ła pirałide de łe leguminoxe (Etiella zinckenella) e ła mosca grixa de łe siménse (Delia platura).

Note

1. ↑ Fasina, Phasin: Terminologia scientifica - Definizione - Conoscere i prodotti - conoscere gli alimenti - Glossario - foodlexicon
2. ↑ Fasina nell’Enciclopedia Treccani

Огоб

Лубия (латиназул мацIалда Phaseolus vulgaris)

Качество квешаб, гIодобегIанаб, чехьалъе бакIаб, чIегIераб цциналъул (меланхолическиял) хасиятал чорхолъ рагъаризарулеб буго. Гьалъул гьагIо тамахаб, тIадагьаб буго, гьеб гьекъараб мехалъ биараб нахгун ва чакаргун керен бакъвай (хъачIлъи) инабула. Бидурихьазда бугебги, суставазда бугебги бакъвай (ябусат – холестериналъ гьарурал жал) инабула.

रक्तवर्णीयं राजमाषधान्यम्

त्वक्-रहितं राजमाषधान्यम्

अयं राजमाषः अपि भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः । अयम् अपि सस्यजन्यः आहारपदार्थः । आङ्ग्लभाषायाम् अस्य नाम Kidney bean इति अस्ति । अस्य सस्यशास्त्रीयं नाम अस्ति Phaseolus vulgaris इति । माषस्य अपेक्षया महागात्रम् अस्य इति कारणात् अस्य नाम “राजमाषः” इति स्यात् ।रुचौ अपि अयं “राजा” एव । किन्तु अयं राजमाषः धान्याधमः । “शिम्बी धान्याधमः” इत्येव उक्तम् अस्ति । द्विदलधान्येषु सर्वाधमः राजमाषः । तथापि राजमाषेण निर्मिता रोटिका, पर्पटः, पौलिः वा मुखे जलम् उत्पादयति एव । शिम्बी, महामाषः, चपलः, चबलः, नृपमाषः इत्यादीनि नामानि सन्ति राजमाषस्य । अयं राजमाषः वर्णभेदानुसारं त्रिधा विभज्यते । श्वेतराजमाषः, रक्तराजमाषः, कृष्णराजमाषः च इति ।

कृष्णवर्णीयं राजमाषधान्यम्

राजमाषसस्यस्य कश्चन प्रभेदः

Phaseolus vulgaris”

आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्य राजमाषस्य स्वभावः

विक्रयणार्थं शाकापणे संस्थापितः राजमाषः

राजमाषपुष्पम्

अयं राजमाषः पचनार्थं जडः । रुचिः अस्य किञ्चित् प्रमाणेन मधुरा, किञ्चित् प्रमाणेन कषाया च । शरीरं शुष्कीकरोति अयम् । बलप्रदः चेदपि वातकारकः । बीजस्य गात्रं यावत् बृहत् भवति तावत् एते स्वभावाः अधिकाः भवन्ति । अयं राजमाषः मलस्य प्रमाणम् अधिकं करोति च ।

“राजमाषो गुरुः स्वादुस्तुवरस्तर्पणः सरः ।

रूक्षो वातकरो रूच्यः स्तन्यो भूरिबलप्रदः ॥

रूक्षो गुरुर्बहुशकृच्चलकृच्चशिम्बी ।

धान्याधमस्त्वमसि नागम एष मिथ्या ॥

हे राजमाष तव राजपदं प्रदत्तम् ।

माषं विहाय विधिना तददृष्टमेव ॥“

श्वेतवर्णीयं राजमाषधान्यम्

राजमाषेण निर्मितं व्यञ्जनम्

राजमाषशाकम्

१. राजमाषेण निर्मितः पौलिः, सारः वा वातकरः, पचनार्थं जडः, शरीरं शुष्कीकरोति । अतः वातप्रकृतियुक्ताः, न्यूनजीर्णशक्तियुक्ताः वा मितप्रमाणेन सेवेरन् ।

२. राजमाषः आम्लपित्तकरः । अतः आम्लपित्तरोगिभिः न उपयोक्तव्यः ।

३. यद्यपि राजमाषः पौष्टिकः आहारः तथापि “धान्याधमः” । अतः मितप्रमाणेन एव उपयोक्तव्यः ।

४. मलक्षयबाधा अस्ति चेदपि राजमाषः न उपयोक्तव्यः । यतः सः मलक्षयकारकः ।

५. राजमाषेण आहारपदार्थानां निर्माणावसरे तत्र जीरिकां, हिङ्गु वा योजयन्ति चेत् दोषः परिहृतः भवति ।

आयुर्वेदे देहस्य बलवर्धकाः “धातुः” इति उच्यन्ते । (रसः, रक्तं, मांसम्, मेदः, अस्थि, मज्ज, शुक्रः चेति सप्त धातवः) उत्तमेषु आहारेषु एतेषां सप्तानां धातूनां पोषणस्य गुणः भवेत् । तथैव सः आराहः त्रीन् दोषान् (वातः, पित्तं, कफः, च इति त्रयः दोषाः) न दूषयेत् । सः च उत्तमः आहारः मलवर्धकः अपि न स्यात् । तादृशाः आहाराः सार्वत्रिकरूपेण उत्तमाः आहाराः इति उच्यन्ते । अन्ये केचन केषाञ्चन जनानां, केषुचित् सन्दर्भेषु, कुत्रचित् रुग्णावस्थायां, केषुचित् ऋतुषु वा उपयोक्तुं योग्याः भवन्ति । एतत् लक्षणद्वयम् अपि राजमाषस्य नास्ति इति कारणात् प्रायः सः “धान्याधमः” इति उक्तं स्यात् ।