noms dans le fil d’Ariane
L reino Animalia, Reino Animal ó Reino Metazoa ye cumpuosto por seres bibos multicelularlas an que las células forman tecidos biológicos, cun capacidade de respunder al ambiente que ls ambolbe ó, por outras palabras, puls animales. Al cuntrário de las plantas, ls animales son heiterotróficos, ó seia, buscan ne l meio adonde biben sou alimento, cumo plantas i outros animales para subrebibíren. La maioria de ls animales ten un plano corporal que detremina-se a la medida que tornan-se maduros, i, fuora an animales cun metamorfose, esse plano corporal ye feito zde ciedo na sue uontogenie quando son inda ambriones. Ls gametas, na maiorie de l causos, quando custituen la linhaige germinatiba, son porduzidos an uorganos sternos, cujas células, tirandolas sponjas, nun ténen reproduçon.
L studo científico de ls animales ye chamado zologie. Tradecionalmente, la zologie studaba todos ls seres bibos culas caratelísticas çcrebidas arriba mas, atualmente, cumo resultado de studos filogenéticos, cunsidran-se ls Protista cumo un grupo apartado de ls animales.
L termo "animal" ye frequentemente outelizado para chamar todos ls animales defrentes de ls houmanos i raramente para se refire a animales nun classeficados cumo Metazoários (ber "Metazoa" a seguir). La palabra "animal" deriba de l Latin anima, ne l sentido de fólego bital, i bino pa l Pertués pula palabra an latin animalis. Animalia ye sou plural.
Animales son eucariontes, i dibergírun de l mesmo grupo de l protozoários flagelados que dórun ourige als fungos i als coanoflagelados. Estes redadeiros son mui próssimos por tenéren células cun "colarinhos" aparecendo solamente antre eilhes i las sponjas, i ralamente noutras formas de animales. An todos estes grupos, las células móbeis, giralmente ls gámetas, ténen un único flagelo posterior cun ultra-strutura parecido.
Ls animales adultos son normalmente diplóides, porduzindo pequeinhos spermatozóides mobles i grandes uobos eimobles. An todas las formas l zigoto fertelizado debide-se (clibaige) para formar ua sfera oca chamada blástula, que anton sufre rearranjo i defrenciaçon. Las blástulas son probablemente repersentatibas de l tipo de quelónia de adonde ls animales eiboluíran; formas aparecidas acuntécen antre ls flagelados, cumo ls Bolbox....
La çtinçon más notable de ls animales ye la forma cumo las células se siguran juntas. Al robés de solo quedáren grudadas juntas, ó siguradas nun sítio por pequeinhas paredes, las células animales son ligadas por junçones eisetadas, cumpuostas basicamente por proteínas eilásticas (colágeno ye caratelístico) que cria la matriç stracelular. Alguas bezes esta matriç ye calceficada para fazer cunchas, uossos ó spículas, mas d'outro modo ye razonablemente flexible i puode serbir cumo ua strutura por adonde las células puoden mober-se i se reourganizar.
Fuora por uns poucos traços fósseles questionables, las purmeiras formas que talbeç representen animales aparecen ne ls registros fósseles alredror de l Pré-Cambriano. Son chamadas Biota Bendiana i son mui defíceles de relacionar culas formas recentes. Birtualmente l restro de filos fázen ua apariçon más ó menos al mesmo tiempo durante l período Cambriano. Este eifeito radioatibo massibo puode tener aparecido por bies dua mudança climática ó ua einobaçon genética i ye tan einesperada que ye giralmente chamada de Spluson Cambriana.
Las sponjas (Porifera) apartórun-se de ls outros animales mui cedo i son mui defrentes. Sponjas son sésseles i giralmente alimentan-se tirando las partículas nutritibas de la auga que entra atrabeç de poros spalhados por todo l cuorpo, que ye suportado por un scaleto formado por spículas. Las células son defrenciadas, porén, nun stan Ourganizadas an grupos çtintos.
Eisisten tamien trés filos "porblemáticos" - ls Rhombozoa, Orthonetida, i Placozoa - i ténen ua posiçon ancierta an relaçon als outros animales. Quando eilhes fúrun çcubiertos, ls Protozoa fúrun cunsidrados cumo un filo animal ó un subreino, mas, cumo eilhes nun son giralmente relacionados i son más parecidos a las plantas de l que animales, un nuobo reino, l Protista fui criado pa ls abrigar.
Andependientemente desso, todos ls animales pertenécen a un grupo monofilético chamado Metazoa (ó Eumetazoa quando l nome Metazoa ye ousado para todos ls animales), caraterizado por ua cámara digestiba i camadas apartadas de células que defrencian-se an bários tecidos. Caratelísticas çtintibas de l metazoários ancluen un sistema nerbióso i musclos.
Ls Metazoa más simples apersentan simetrie radial - por esta rezon, son classeficados cumo Radiata (an cuntraposiçon culs Bilaterie, que ténen simetrie bilateral). Para para alhá desso, estes animales son diploblásticos, esto ye, ténen dous folhetos ambrionários. La camada sterior (etoderme) correspunde a la superfice de la blástula i la camada anterior (andoderme) ye formada por células que migran pa l anterior. Eilha anton se ambagina para formar un buraco digestibo cun ua sola abertura, (l arquéntero). Esta forma ye chamada gástrula (ó plánula quando eilha ye libre-natante). Ls Cnidarie i ls Ctenophora (augas bibas, anémonas, corales, etc) son ls percipales filos diploblásticos. Ls Myxozoa, un grupo de parasitas microscópicos, ténen sido cunsidrados cnidários reduzidos, mas, puoden ser deribados de l Bilaterie.
Las outras formas cumprénden un grupo chamado Bilaterie, ua beç que eilhes apersentan simetrie bilateral (al menos algun grau), i son triploblásticos. La Blástula ambagina sin se ancher antes, anton l andoderma ye solo l sou forro anterior, la parte anterna ye anchida para formar l terceiro folheto ambrionário antre eilhes (mesoderme). Ls animales más simples dentre estes son ls Platyhelminthes (brugos achatados, cumo la ténia), que puoden ser parafiléticos al filo más alto.
La ancha maiorie de ls filos triploblásticos fórman un grupo chamado Protostomie. Todos ls animales destes filos ténen un trato digestibo cumpleto (ancluindo ua boca i un culo), cula boca zambolbendo-se de l arquéntero i l culo aparecindo apuis. La mesoderme aparece cumo ne ls Platyhelminthes (brugos achatados, cumo la planária), dua célula simples, i anton debide-se para formar ua massa an cada lado de l cuorpo. An giral hai un buraco al redror de l antestino, chamada celoma, aparecendo cumo ua debison de l mesoderma, ó al menos ua berson reduzida desso (por eisemplo, un pseudoceloma, adonde la debison acuntece antre l mesoderma i l andoderma, quemun an formas microscópicas).
Alguns de ls percipales filos protostómios son ounidos pula persença de larba trocófora, que ye defrente por bias dun padron special de cílios. Estes crian un grupo chamado Trochozoa, cumprendendo ls seguintes:
Tradecionalmente l Arthropoda - l maior filo animal ancluindo ansetos, aranhons, cangareijos i parecidos - i dous pequeinhos filos un cachico relacionados a eilhes, l Onychophora i Tardigrada, ténen sido cunsidrados un cachico próssimos als anielhoídeos por bias de l sou plano de segmentaçon corporal (la heipótese de l Articulata). Esta relaçon stá an dúbeda, i parece que eilhes, al robés desso, pertençan a bárias minhocas pseudocelomadas - ls Nematoda, Nematomorpha (minhocas pelo-de-cabalho), Kinorhyncha, Loricifera, i Priapulida - que cumpárten antre si eicdise (muda de l soscaleto i muitas outras caratelísticas. Este grupo ye coincido cumo Ecdysozoa.
Eisisten muitos pseudocelomados protostomados que son defíceles de séren classeficados por bias de ls sous pequeinhos tamanhos i struturas pequeinhas. Ls Rotifera i Acanthocephala son mui relacionados antre si i l mais cierto pertencen prossimamente als Trochozoa. Outros grupos ancluen ls Gastrotricha, Gnathostomulida, Entoprota, i Cycliophora. L redadeiro fui çcubierto solo recentemente, i cumo pouca ambestigaçon fui feita ne ls fondos de ls mares, l mais cierto más cousas seran inda çcubiertas. La maiorie destes fui agrupada drento de l filo Aschelminthes, junto culs Nematoda i outros, mas eilhes nun aparentan tener relaçones filogenéticas antre si.
Ls Brachiopoda (braquiópodes), Etoprota (ó Bryozoa, ls briozoários) i ls Phoronidas forman un grupo chamado Lophophorata, grácias a la persença cumpartida dun leque de cílios al redror de la boca chamado lofóforo. Las relaçones eibolucionárias destas formas nun son mui claras - l grupo ten sido cunsidrado cumo parte de l "deuterostomados", i talbeç seia "parafilético". Eilhes son más relacionados als "Trochozoa", assi i todo, i ls dous son muita beç agrupados cumo Lophotrochozoa.
Ls Deuterostomados son defrentes de ls Protostomados de bários modos. Eilhes tamien ténen un trato digestibo cumpleto, mas neste causo l arquéntero zambolbe-se ne l culo. La mesoderme i celoma nun zambuolben-se de l mesmo modo, i si de la eibaginaçon de la andoderme, diç-se anton, de ourige anterocélica. I, por fin, la clibaige de ls ambriones ye defrente. Todo esto sugere que las dues linhas son apartadas i monofiléticas. Ls deuterostomados ancluen:
Tamien hai alguns filos animales stintos, nun habendo mui coincimiento subre la sue ambriologie ó strutura anterna, tornando-se assi defíceles de se classeficar. Estes son, na sue maiorie, benidos de l período Cambriano, i ancluen
Ne l squema oureginal de Linnaeus, ls animales éran dun de ls trés reinos, dibedidos nas classes de Brugos, Moscos, Peixes, Anfíbios, Abes, i Mamíferos. Ls quatro redadeiros fúrun subounidos nun solo grupo, l Chordata, anquanto que las outras formas fúrun apartadas. Las listas a seguir reperséntan la atual cumprenson de l grupo, inda que haba ua bariaçon de fuonte para fuonte.
L reino Animalia, Reino Animal ó Reino Metazoa ye cumpuosto por seres bibos multicelularlas an que las células forman tecidos biológicos, cun capacidade de respunder al ambiente que ls ambolbe ó, por outras palabras, puls animales. Al cuntrário de las plantas, ls animales son heiterotróficos, ó seia, buscan ne l meio adonde biben sou alimento, cumo plantas i outros animales para subrebibíren. La maioria de ls animales ten un plano corporal que detremina-se a la medida que tornan-se maduros, i, fuora an animales cun metamorfose, esse plano corporal ye feito zde ciedo na sue uontogenie quando son inda ambriones. Ls gametas, na maiorie de l causos, quando custituen la linhaige germinatiba, son porduzidos an uorganos sternos, cujas células, tirandolas sponjas, nun ténen reproduçon.
L studo científico de ls animales ye chamado zologie. Tradecionalmente, la zologie studaba todos ls seres bibos culas caratelísticas çcrebidas arriba mas, atualmente, cumo resultado de studos filogenéticos, cunsidran-se ls Protista cumo un grupo apartado de ls animales.
L termo "animal" ye frequentemente outelizado para chamar todos ls animales defrentes de ls houmanos i raramente para se refire a animales nun classeficados cumo Metazoários (ber "Metazoa" a seguir). La palabra "animal" deriba de l Latin anima, ne l sentido de fólego bital, i bino pa l Pertués pula palabra an latin animalis. Animalia ye sou plural.
Son definïi Animæ (o Metazoi) tûtti i organiximi eucarioti, con differensiaçion cellulâ, eteròtrofi e mòbili inte a o men un stadio da seu vitta. O regno animâ (Animalia o Metazoa) o l'è costituïo da çirca 1,5 milioin de speçie nòte viventi (ma se pensa che ghe ne segge ancon molte da descrovî), raggruppæ in particolari categorïe tascionòmeghe definïe da o scistema de clascificaçion scientifega. O phylum ciû rappresentativo o l'è, de segûo, quello di artropodi (Ägni) ch'o conta çirca 1 milion de speçie, de quæ 750.000 in scia classe di insetti. A disciplinn-a biològica ch'a stûddia i animæ a vegne dïta Zoologia. A mëxinn-a veterinäia a stûddia tûtto quello ch'o riguarda a sanitæ di animæ e o rappòrto òmmo-animâ-ambiente.
De beêsten (Latiens Animalia) bin 'n belangriek riek van organismen uut 't domein van de eukaryoten, dan ze vurme zaemen mee de planten, de schimmels en de protisten. Ze bin gewoonlik meêrcellig, kunne d'r eige bewege en voeje d'r eige mee sukers uut aore organismen. Ze aeseme zuurstof in kooldioxide uut, welke lèste stof weêr deu planten gebruukt oor om sukers mee an te maeken. De groôtte van dieren verschilt van minder as 'n millimeter toet tientallen meters; de levensdier kan verschillen van maer 'n paer uren toet 200 jaer. Beêsten ore nie zoô oud as planten maer meêstal ouwer as bacteriën. Meêr as de 'elt van alle diersoôrten bin insekten (1.000.000 specie).
De eêrste beêsten bin ontstae rond 't begin van 't Paleozoïcum, 550 miljoen jaer vromme. Geleerden bin 't d'r nie over eêns of sommige ouwere fossielen ok a an beêsten toe te schrieven bin.
Op 'n paer uutzonderiengen nae èn aolle beêsten verschillende weefsels, zoôas spieren om d'r eige te bewegen, zenuwen om prikkels op te vangen en te verwerken, en orgaonen. Bie oôgere beêsten is 't knoôppunt van de zenuwen uutgegroeid toet 'n orgaon op z'n eige: de essens. Verteêrienge van 't eêten gebeurt gewoonlik intern; de afvaolproducten daervan moete 't lief dan ok weer verlaete.
Awast komt aseksuele voortplantienge bie dieren ok vò (deu parthenogenese of deu fragmentaotie), seksualiteit is wè de norm. Seksuele voortplantienge oor bereikt deur meiose: 't anmaeken van ei- en zaedcellen mee aollef zoôvee chromosomen. As die bie mekaore komme ontstaet d'r 'n nieuwe cel mee evevee chromosomen as de ouwers. Vervolges groeit de celklomp uut toet 'n embryo, en daenae tot 'n volwaerdeg nieuw dier. Dit proces gebeurt meêstal in beschermde schillen die-an eiers genoemd ore, mae de meêste zoogdieren brienge ulder kinders levend op de wereld.
't Beêstenriek is in drie onderrieken verdeêld: de Parazoa, de Mesozoa en de Eumetazoa De protozoën worn vandaeg d'n dag bie de protisten gerekend. 'n Globaole indeêlienge.
De beêsten (Latiens Animalia) bin 'n belangriek riek van organismen uut 't domein van de eukaryoten, dan ze vurme zaemen mee de planten, de schimmels en de protisten. Ze bin gewoonlik meêrcellig, kunne d'r eige bewege en voeje d'r eige mee sukers uut aore organismen. Ze aeseme zuurstof in kooldioxide uut, welke lèste stof weêr deu planten gebruukt oor om sukers mee an te maeken. De groôtte van dieren verschilt van minder as 'n millimeter toet tientallen meters; de levensdier kan verschillen van maer 'n paer uren toet 200 jaer. Beêsten ore nie zoô oud as planten maer meêstal ouwer as bacteriën. Meêr as de 'elt van alle diersoôrten bin insekten (1.000.000 specie).
De eêrste beêsten bin ontstae rond 't begin van 't Paleozoïcum, 550 miljoen jaer vromme. Geleerden bin 't d'r nie over eêns of sommige ouwere fossielen ok a an beêsten toe te schrieven bin.
Meulatang nakeuh salah saboh peuneujeuët Allah. Le that curak meunatang nyan, na nyang peuët boh gatéh, na nyang duwa. Na nyang meusayeuëp, na cit nyang meuiku.
Na lam kawan meulatang nyan udép di darat, lagèë manok, iték, asèë, cagèë, gluëh, leumo ngon la'én-la'én lom. Meulatang-meulatang nyang udép lam ië lagèë eungkôt. Eungkôt pih meumacam nanjih, na eungkôt surè, mulôh, kadra ngon nyang la'én. Teuma na chit nyang udép bak duwa pat, meukuseuëdjih udép lam ië ngon bak darat lagèë buya, punyië, cangguëk le lom la'én.
Umpeuën meulatang nyan pih le macam curak, na nyang pajôh ôn kayèë, naleuëng lagèë kamèng, bubiri, leumo, keubeuë, rusa atawa la'én nibak nyan.
Na chit eumpeuën meulatang nyan sië, meukeusuëdjih jipajôh sië/tubôh meulatang la'én, lagèë rimuëng, buya, uleuë atawa miseuë la'én.
Teuma na chit meulatang nyang pajôh böh kayèë, lagèë eungkong.
Meulatang nakeuh salah saboh peuneujeuët Allah. Le that curak meunatang nyan, na nyang peuët boh gatéh, na nyang duwa. Na nyang meusayeuëp, na cit nyang meuiku.
Na lam kawan meulatang nyan udép di darat, lagèë manok, iték, asèë, cagèë, gluëh, leumo ngon la'én-la'én lom. Meulatang-meulatang nyang udép lam ië lagèë eungkôt. Eungkôt pih meumacam nanjih, na eungkôt surè, mulôh, kadra ngon nyang la'én. Teuma na chit nyang udép bak duwa pat, meukuseuëdjih udép lam ië ngon bak darat lagèë buya, punyië, cangguëk le lom la'én.
Umpeuën meulatang nyan pih le macam curak, na nyang pajôh ôn kayèë, naleuëng lagèë kamèng, bubiri, leumo, keubeuë, rusa atawa la'én nibak nyan.
Na chit eumpeuën meulatang nyan sië, meukeusuëdjih jipajôh sië/tubôh meulatang la'én, lagèë rimuëng, buya, uleuë atawa miseuë la'én.
Teuma na chit meulatang nyang pajôh böh kayèë, lagèë eungkong.
Doenghduz dwg cungj swnghvuz ndeu.
Enyvales po miles yw eseli an wlaskor vywoniethek Animalia. Y fywons i y'n mor ha'n nor; lies eghenn a yll nija y'n ayr ynwedh. Lies kell a'n jeves, ha galloes gwaya ha gorthybi dhe'n kyrghynnedh. I a dyber kreatoryon byw erell (enyvales, plansow, korrbryves, h.e.). War-lergh savonow bywonieth, tus a wra rann a'n wlaskor Animalia (h.y. y'n urdh Primates a'n Mammalia, po bronnviles).
Ottomma rol a asrannow meur ha phyla y'n wlaskor na (yn lytherennow hardh y skrifir henwyn an naw brassa phyla). Nyns usi an rol ma ow tiskwedhes asrannow le ages phylum saw yn Chordata (agan phylum nyni).
Enyvales a yll bos rannys yntra dew vagas efan: mellkeynoges (enyvales gans mellkeyn) ha divellkeynoges (enevales heb mellkeyn). Divellkeynoges yw an brassa bagas a enyvales hag yma'n niver brassa a eghennow deskrifys y'n isbagas hwesker.
An erthygel ma yw skrifys yn Kernewek Kemmyn.
Enyvales po miles yw eseli an wlaskor vywoniethek Animalia. Y fywons i y'n mor ha'n nor; lies eghenn a yll nija y'n ayr ynwedh. Lies kell a'n jeves, ha galloes gwaya ha gorthybi dhe'n kyrghynnedh. I a dyber kreatoryon byw erell (enyvales, plansow, korrbryves, h.e.). War-lergh savonow bywonieth, tus a wra rann a'n wlaskor Animalia (h.y. y'n urdh Primates a'n Mammalia, po bronnviles).
Ottomma rol a asrannow meur ha phyla y'n wlaskor na (yn lytherennow hardh y skrifir henwyn an naw brassa phyla). Nyns usi an rol ma ow tiskwedhes asrannow le ages phylum saw yn Chordata (agan phylum nyni).
Porifera (spongow) Eumetazoa Placozoa Ctenophora Cnidaria (morgowles, h.e.) Placozoa is-wlaskor Bilateria Acoelomorpha ugh-phylum Deuterostomes Chaetognatha Chordata Cephalochordata (gywigow) Chraniata Myxini Vertebrata (enyvales gans mell keyn) Cephalaspidomorphi (mornadrys) Gnathostomata (enyvales gans challys) Chondrichthyes (puskes migornek) Teleostomi (puskes askornek) Tetrapoda (enyvales gans peswar lith) Amniotes Synapsida (bronnviles oll) Sauropsida (pedrevanes, kroenogow ervys, serf, arghpedrevanes, hag ydhyn) Amphibia (kroenogow, pedresyf, h.e.) Urochordata Echinodermata (pympbysyes, h.e.) Hemichordata (pryv mes) Orthonectida Rhombozoa Myxozoa Protostomes ugh-phylum Ecdysozoa Arthropoda (an brassa phylum a enyvales): hwesker, kevnis, crustacea Kinorhynca Loricifera Nematoda (an nessa brassa phylum a enyvales): pryv rownd Nematomorpha Onychophora Priapulida Tardigrada ugh-phylum Platyzoa Acanthocephala Cycliophora Gastrotricha Gnathostomulida Micrognathozoa Platyhelminthes (pryv blatt) Rotifera ugh-phylum Lophotrochozoa Annelida (pryv nor, geles) Brachiopoda Ectoprocta Entoprocta Mollusca (melhwes, ester, stifogow, h.e.) Nemertea Phoronida SipunculaAn mga hayop sarô sa pangenot na grupo ng mga organismo sa kinàban.
Haýwanlar (lat. Animalia) — organizmleriň (Aristoteliň döwründen bäri) adaty bölünýän kategoriýasy, oňa häzirki wagtda biologik şalyk hökmünde garalýar. Haýwanlar zoologiýanyň esasy öwrenýän obýekti bolup durýar.
Heywan, nameyo bıngeyıno ke cındeyan rê vaciyeno. İnsan zi tewrê de heywanan ra saye beno.
Heywan, nameyo bıngeyıno ke cındeyan rê vaciyeno. İnsan zi tewrê de heywanan ra saye beno.
Inyamaswa cyangwa Inyamanswa , Igikoko (ubuke Ibikoko), Igisimba (ubuke Ibisimba) (izina mu kilatini : Animalia)
U Rwanda rucumbikiye ubwoko bw’inyamaswa zonsa butandukanye 151, harimo cumi na bumwe bubangamiwe muri iki gihe kandi nta na bumwe buhakomoka. Muri bwo harimo amoko y’inkima (hagati ya 14 na 16), harimo igice cy’ingagi zo mu misozi zituye ku isi zikiriho (Gorilla gorilla berengei). Ayandi moko y’inkima agizwe n’inkima ifite mu maso hameze nk’ah’igihunyira (Cercopithecus hamlyni), inkima yo mu misozi (Cercopithecus hoesti) muri Nyungwe, Inguge (Pan troglodytes) muri Nyungwe no muri Gishwati, n’icyondi (Cercopithecus mitis kandti) cyabonetse muri Pariki y’Igihugu y’Ibirunga.
Inyamaswa cyangwa Inyamanswa , Igikoko (ubuke Ibikoko), Igisimba (ubuke Ibisimba) (izina mu kilatini : Animalia)
Taxonavigaçion
Metazoa
Mhuka (Animal) zvinoreva chisikwa chinofema, chinokwanisa kufamba kubva panzvimbo.
Mhuka (Animal) zvinoreva chisikwa chinofema, chinokwanisa kufamba kubva panzvimbo.
Nimas binon grup noganas as garids e jarens. Binos nimas balsiülik e mödasiülik. Siüls onas labons siülamönis düfik.
Niġrun (pl: Niġrutit) (Tanŋ. animal)
Iḷaannigguuq aŋuniaġuuruat niġrutinik (tuttut, iqaluich, qaugaich, natchiq, aiviq, aġviq, nanuq) aŋuniaġuukkatiiŋ aksiayumiñaġaich niuqtuqtuat, aglaanguuq aŋuniaġaġiaġmiut, suli iḷaŋŋaviñaġniaŋiñmiut iñugiaktilaagich inna ukiumi atausimi.
Aŋŋun (sg) / Aŋŋutik (dual) / Aŋŋutit (pl) (Tanŋ. game animal, terrestrial mammal)
Taġiuġmiutat niġrutit (Tanŋ. sea animals, marine mammals)
Iqaluk (sg) / Iqaluuk (dual) / Iqaluich (pl) (Tanŋ. fish)
Tiŋmiaq (Tanŋ. bird)
Niġrun (pl: Niġrutit) (Tanŋ. animal)
♂ Aŋusalluq (Tanŋ. male animal) ♀ Aġnasalluq (Tanŋ. female animal)Iḷaannigguuq aŋuniaġuuruat niġrutinik (tuttut, iqaluich, qaugaich, natchiq, aiviq, aġviq, nanuq) aŋuniaġuukkatiiŋ aksiayumiñaġaich niuqtuqtuat, aglaanguuq aŋuniaġaġiaġmiut, suli iḷaŋŋaviñaġniaŋiñmiut iñugiaktilaagich inna ukiumi atausimi.
Nyama (boyíké : nyama tǒ banyama) ezalí ekelámo eye ezalí na lobíko mpé bomɔi. Biyíké bizalí na mabɛ́lɛ mpé babótaka bǎna. Biyíké bisúsu bibimisaka máki.
Nyama ya mikúwa izalí nyama iye izalí na mikúwa, lokóla : ndɛkɛ, moto, ngúlu, ligɔ́rɔ́dɔ́, mbísi tǒ nyóka.
Nyama ya mabɛ́lɛ izalí na mabɛ́lɛ. Ndakisa :
Nyama ya mikúwa tɛ́ izáli libóta lya nyama izángaka mikúwa, lokóla : nyama ikɛ́, limpiká, kósakosa, b.n.b.
Nyama ikɛ́, ndakisa : ngungi, nzói, eyóto, ndɔngɛ, limpúlututú,tǒ nkálámbá.
Nyama (boyíké : nyama tǒ banyama) ezalí ekelámo eye ezalí na lobíko mpé bomɔi. Biyíké bizalí na mabɛ́lɛ mpé babótaka bǎna. Biyíké bisúsu bibimisaka máki.
Thung-vu̍t he Tô-se-pâu Chṳ̂n-fu̍t Sâng-miang-thí chûng ke yit thai lui-khiùn, yu hêm-cho Thung-vu̍t-kie. Thung-vu̍t sṳ̂n-thí ke kî-pún hìn-thai fi chhai kì-têu fat-yuk sṳ̀ pien tet ku-thin, thûng-sòng he chó chhai khì phui-thôi fat-yuk sṳ̀, than ya yû-têu fi chhai khì sau-heu ke sâng-miang chûng yû ke pien-thai ke ko-chhàng. Thai-tô-sú thung-vu̍t he nèn-thûng ke － kì-têu nèn chhṳ-fat chhiâ thu̍k-li̍p thi yì-thûng. Chhie̍t thai-tô-sú thûng-vu̍t he pú-sṳ̍t-chá － kì-têu yî-kho khì-thâ sâng-miang thí chok-vì khì sṳ̍t-liòng. Than ya-yû séu phu-fûn thûng-vu̍t su̍k-yî fûn-kié-chá —— yî yí-kîn sí-mòng ke sâng-vu̍t-thí chok-vì sṳ̍t-liòng (li-yì chhùng-hièn).
Uywa (kastilla aru: Animal), aka pacha uraqina yuriri, sarnaqiri, jiwiri, kunaymana jakirinaka. Uywaxa kunaymani uywanakawa utjaraki sañani: Axa uywanata, uri uywanaka.
Xayawaan (Af-Ingiriis: animal; Af-Carabi: حيوان) waa noole ka mid ah noocyada noolaha. erayga "xayawaan" wuxuu ka yimid Af Carbeedka, dhiggiisa Af soomaaligana waa "bahal". Bahalladu wey kala duwanyihiin. Qaarkood waxay ku noolyihiin dhulka dushiisa, qaarna waxay ku noolyihiin badaha iyo wabiyada. Jaad ka mid ah bahallada waxay awoodaan in ay ku noolaadaan bad iyo berriba, sida raxa (halkani bad waxaan ula jeednaa biyaha).
Waxaa kaloo jira bahallo ku nool jirka aadanaha dushiisa inkastoo aysan isha qabanin. Bahallahan badankood waxay ku noolyihiin unugyada dhintay ee maqaarka.
Sideedaba, Soomaalida bahal waxay u taqaanaa wax kaste oo aan Aadane ahayn, balse ogoow Aadanahu waa bahal, waxa kaliya oo ka duwa bahallada kale waa garaadka.
Marka la abla-ablaynayo bahallada, waxaase ugu horeyn loo kala qeybiyaa laba jaad: Beri-joog (Dhul-joog) iyo Bad-joog. Waxaa lagu qiyaasaa in noocyada xayawaanka intiisa badani ku nooshahay badaha iyo wabiyada dunidan.
Marka la sii kala saarayo qeybaha xayawaanka waxaa loo qeeybiyaa shan qeybood:
1- Naasley: waa dhamaan xayawaanka awooda u leh in eey dhalaan ilmo nool isla markaana jaqsiiyaan caanaha naaska. Jaadkan waxaa ka mid ah Aadanaha.
2- Xamaarato: waa xayawaanka ku socda bogga ama caloosha. Waxaa ka mid ah maska, jabisada IWM. Waxay dhalaan ukun mudo ka dib isku bedesha ilmo.
3- Shimbiro: waa qeeyb aad u tiro badan oo ka mid ah xayawaanka. Waa bahallo awood u leh inay dhex maraan hawada iyagoo isticmaalaya baalashooda. Waa xayawaan ku dhaqan dunida dacalladeeda isla markaana ukala qeybsamo jaadad farabadan. Tusaale ahaan waxaa ka mid ah digaaga, haadka, goronyada, qambaarka, qooleeyda IWM.
4- Beri-Biyood: Beri-Biyood waxaa loo yaqaanaa xayawaanka nooc ka mid ah oo awood u leh inuu ku noolaado Beriga (oogada dhulka) iyo badaha ama biyaha dhexdooda. Waa xayawaan qaab sameeyskiisu taageerayo inuu ku dhex neefsado dhulka iyo biyaha hadba kii uu joogo. Bahalada noocan ahi aad uma tiro badna marka loo eego qeeybaha kale ee xayawaanka. Waxa ka mid ah Rah'a (frog), Yaxaaska (crocodile) IWM
5- Cayayaan: Cayayaanka waa qeyb ka mid ah xayawaanka oo aad uga yar-yar qeybaha kale. Sidoo kale waxaa la sheegaa inaanay dhiig lahayn dhamaan cayayaanku, midaasi oo ka dhigeysa qeyb aad uga duwan dhamaan xayawaanka intiisa badan ee ku dhaqan oogada dunida. Asc
Boqortooyo (biyoloji) (magaca Saynis regnum, wadar ahaan regna) waa heerka labaad ee loo kala saaro noocyada noolaha. Boqortooyadani waxaa loo sii kala jebiyaa kooxo yar-yar oo Saynis ahaan loo yaqaano Fyla (Phyla). In kastoo kala qeybinta kooxaha boqortooyada ee biyoloji lagu kala duwan yahay, wadanka Maraykanka iyo Kanada waxay qeybahaasi ka dhigaan ilaa lix kooxood (Xayawaan, Dhir, Fungi, Brotista, Arjaeya, Bakteriya); halka wadanada ay ka mid yihiin Ingiriiska, Hindiya, Australia, Latin Amerika, meelo badan oo Afrika ah iyo wadano kale waxay aqoonsadeen kaliya shan koox oo ka tirsan boqortooyada, kuwaasi oo kala ah: Xayawaanka, Dhirta, Fungiga, Brotistaha iyo Bakteriyada.[1]
Boqortooyo Dhir
Boqortooyo Xayawaan
Boqortooyo Brotist
Boqortooyo Bakteriya
Boqortooyo Fungi
Xayawaan (Af-Ingiriis: animal; Af-Carabi: حيوان) waa noole ka mid ah noocyada noolaha. erayga "xayawaan" wuxuu ka yimid Af Carbeedka, dhiggiisa Af soomaaligana waa "bahal". Bahalladu wey kala duwanyihiin. Qaarkood waxay ku noolyihiin dhulka dushiisa, qaarna waxay ku noolyihiin badaha iyo wabiyada. Jaad ka mid ah bahallada waxay awoodaan in ay ku noolaadaan bad iyo berriba, sida raxa (halkani bad waxaan ula jeednaa biyaha).
Waxaa kaloo jira bahallo ku nool jirka aadanaha dushiisa inkastoo aysan isha qabanin. Bahallahan badankood waxay ku noolyihiin unugyada dhintay ee maqaarka.
Sideedaba, Soomaalida bahal waxay u taqaanaa wax kaste oo aan Aadane ahayn, balse ogoow Aadanahu waa bahal, waxa kaliya oo ka duwa bahallada kale waa garaadka.
Marka la abla-ablaynayo bahallada, waxaase ugu horeyn loo kala qeybiyaa laba jaad: Beri-joog (Dhul-joog) iyo Bad-joog. Waxaa lagu qiyaasaa in noocyada xayawaanka intiisa badani ku nooshahay badaha iyo wabiyada dunidan.
Marka la sii kala saarayo qeybaha xayawaanka waxaa loo qeeybiyaa shan qeybood:
1- Naasley: waa dhamaan xayawaanka awooda u leh in eey dhalaan ilmo nool isla markaana jaqsiiyaan caanaha naaska. Jaadkan waxaa ka mid ah Aadanaha.
2- Xamaarato: waa xayawaanka ku socda bogga ama caloosha. Waxaa ka mid ah maska, jabisada IWM. Waxay dhalaan ukun mudo ka dib isku bedesha ilmo.
3- Shimbiro: waa qeeyb aad u tiro badan oo ka mid ah xayawaanka. Waa bahallo awood u leh inay dhex maraan hawada iyagoo isticmaalaya baalashooda. Waa xayawaan ku dhaqan dunida dacalladeeda isla markaana ukala qeybsamo jaadad farabadan. Tusaale ahaan waxaa ka mid ah digaaga, haadka, goronyada, qambaarka, qooleeyda IWM.
4- Beri-Biyood: Beri-Biyood waxaa loo yaqaanaa xayawaanka nooc ka mid ah oo awood u leh inuu ku noolaado Beriga (oogada dhulka) iyo badaha ama biyaha dhexdooda. Waa xayawaan qaab sameeyskiisu taageerayo inuu ku dhex neefsado dhulka iyo biyaha hadba kii uu joogo. Bahalada noocan ahi aad uma tiro badna marka loo eego qeeybaha kale ee xayawaanka. Waxa ka mid ah Rah'a (frog), Yaxaaska (crocodile) IWM
5- Cayayaan: Cayayaanka waa qeyb ka mid ah xayawaanka oo aad uga yar-yar qeybaha kale. Sidoo kale waxaa la sheegaa inaanay dhiig lahayn dhamaan cayayaanku, midaasi oo ka dhigeysa qeyb aad uga duwan dhamaan xayawaanka intiisa badan ee ku dhaqan oogada dunida. Asc
AsalkaBoqortooyo (biyoloji) (magaca Saynis regnum, wadar ahaan regna) waa heerka labaad ee loo kala saaro noocyada noolaha. Boqortooyadani waxaa loo sii kala jebiyaa kooxo yar-yar oo Saynis ahaan loo yaqaano Fyla (Phyla). In kastoo kala qeybinta kooxaha boqortooyada ee biyoloji lagu kala duwan yahay, wadanka Maraykanka iyo Kanada waxay qeybahaasi ka dhigaan ilaa lix kooxood (Xayawaan, Dhir, Fungi, Brotista, Arjaeya, Bakteriya); halka wadanada ay ka mid yihiin Ingiriiska, Hindiya, Australia, Latin Amerika, meelo badan oo Afrika ah iyo wadano kale waxay aqoonsadeen kaliya shan koox oo ka tirsan boqortooyada, kuwaasi oo kala ah: Xayawaanka, Dhirta, Fungiga, Brotistaha iyo Bakteriyada.
Амитад (латаар 'Animalia' гү, али Metazoa) гэдэгынь Амитанай аймагта хамаарха махабадай үндэһэн бүлэгые хэлэнэ. Амитаниинь олон эстэй, оршонтойгоо зохёоһон амидарха шадабаритай ба бусад махабад, эсэбэл тэдыгээрэй зарим хэһэгээр хоололно.
Мөөгэ шэнги амитад гетеротроф махабадууд, тодолон хэлэбэл автотроф махабадууд (фотосинтездэ өөрөө органик бодос бүтээдэг) — ургамалһаа ондоо юумэнь гэхэдэ бэлэн органик бодос эдеэдэг.
Жиирэй яряанай хэлэндэ "Амитан" гэдэгтэ хүниие хамааруулдаггүй болобош, биологиин нэрэ томьёоной хубида Амитанай аймагай бүхэ түрэл, зүйл багтаха ушар хүн баһа багтана.
Үнэншэмөөр амитад 1—1,5 тэрбүм жэлэй саада тээ юрэ бусын заахан хлорофилгүй амёбоид мушхалаатай (латаар 'flagellate') эсээр гаралгаһан. Газарай амитад тэнгисэй, сэбэр уһанай амитадһаа эхи табигдаһаншье, зарим зүйлүүд уһанай аймагта бусажа ерээ. Амитад Дэлхэйдэ прокариот (латаар 'Procaryota'), замаг (латаар 'Algae'), мөөгэ (латаар 'Algae') һүүлдэ бии болоһон. Олон эстэй амитадай шарил (гэдэһэнэй хүндытэн - coelenterata, хорхой - vermes, тулюур хуби бэетэндэ дүтын зүйлүүд) анхан хуушан кембриин эдиакариин үеын тунасада дайралдана (690—570 сая жэлэй саада тээ).
Кембриин үеын эхиндээ (570—490 сая жэлэй саада тээ) тэнгисэй минерализировагдаһан (ёбуунтай гү, али хитинтэй) гадаада яһатай нюргата болон нюргагүй олон бүлгэм — трилобидүүд (латаар 'Trilobita'), брахиоподууд (латаар 'Brachiopoda'), зөөлэн бэетэн (латаар 'Mollusca'), археоциадууд (латаар 'Archaeocyatha') бии болобо. Кембриин эсэсдээ гадаада яһатай нюргата амитад (Cyclostomata — түхэреэн аматанай уг) мэдээжэ.
Палеозойн силур үедээ (445—400 сая жэлэй саада тээ) газарай ургамал бии бололго нэгэ сагта газарай элдэжэ эхилһэн: орой силур үеын скорпионуудай түрүүшын зүйлүүд мэдээжэ, девон үеын (400— 345 сая жэлэй саада тээ) эсэстэ түрүүшын газарай нюргата амитад — газар уһанай амитад — бии болобо. Карбон үедээ (345—280 сая жэлэй саада тээ) газарда нюргагүй амитадай хорхой шумуул болон нюргата амитадай тулюур мүлхигшэд ба газар уһанай амитад булюу байба.
Мезозойда (триас, юра ба шохой; 230—66 сая жэлэй саада тээ) мүлхигшэд булюу байба. Триасай үеын (230— 195 сая жэлэй саада тээ) дунда хэһэгтэ үлэг гүрбэлүүд бии болоһон, эсэстээ — һүн тэжээлтэд бии болобо. Шубууд юрын эсэсэй (195—136 сая жэлэй саада тээ) үеһээ хойшо мэдэдэг. Шохойн үеын (136—66 сая жэлэй саада тээ) эсэстээ нюргагүй амитадай, үлэг гүрбэлүүд оруулалсаад газарай болон тэнгисэй мүлхигшэдэй олон бүлгэмүүд үхэжэ дууһаба.
Гол үгүүлэл: Биологиин классификаци
Энэ классификацида амитадай 35 түхэлүүд байна.
Аристотель амиды дэлхэйе амитадта ба ургамалда хубаагдаһан ушар Карл Линней (Carl von Linné) тэрэнэй нэгэдэхи ангилалда мүр абаһан.[1] Түүнһээ хойшо биологишад хубиһалай харилсаае онсолон тэмдэглэжэ эхилээд байна, гэхэ эдэгээр бүлэгүүд шэг хизгаарлагдамал байна. Тухайлбал, микроскопична protozoa тэдэ шэлжэхэд ушарынь анха амитан гэжэ үзэдэг байһан, харин одоо тус тустань абажа үзэнэ.
Линнейн анханай хүтэлбэриин хубида мал хорхой (Vermes), хорхой шумуул (Insecta), загаһан (Pisces), газар уһанай амитан (Amphibia), шубуун (Aves), болон хүхэтэн (Һүн тэмжээлтэн, Mammalia) анги хубаагдадаг гурбан аймагуудай нэгэнь байһан юм. Бусад түрэл бүриин хэлбэринь илгажа байна байхад хойшо һүүлын дүрбэн бүхы нэгэ бүлэ, Хүбшэтэн (Chordata) орожо үзэнэ байна. Эхэ һурбалжаһаа эхэ үүдэбэриһээ өөр өөр байдаг хэдышье дээрэ дурдаһан жагсаалта, бүлэгэй одоогой бидэнэй ойлголтые илэрхийлдэг.
प्राणिनः अनेमालिया/मेटाजोवा वंशस्य बहुकोशजीवाः सन्ति । जन्तूनां शरीररचना जन्मादारभ्य निर्धारितरूपेण विकसितं भवति । केषाञ्चन जन्तूनां जीवने कायान्तरणप्रक्रिया भविष्यति । अधिकांशः प्राणिनः स्वतन्त्ररूपेण गतिशीलाः वर्तन्ते । केचन परावलम्बिनः भवन्ति । भूमौ प्राणिनां जन्म ५४२ वर्षेभ्यः पूर्वेभ्यः आसीत् इति विश्वासः । प्रथमस्तरे प्राणिनां जन्म समुद्रे अभवत् इति विज्ञानिनां मतम् । पशवः जीविनः वर्तन्ते। ते स्वभोजनं रचयितुं न शक्नुवन्ति। अतः ते अन्यान् पशून् पादपान् अथवा गोलासान् भक्षयन्ति। केचन पीठमर्दाः(नायकस्य साहय्यका:) अपि सन्ति। अस्मिन् जगति अनेकाः पशुजातयः सन्ति। केचन पशवः विशालाः केचन लघवः सन्ति। केचन पशवः जलवासिनः सन्ति। केचन पशवः उड्डयनॆ समर्था:। शाकभक्षकाः पादपान् खादन्ति। मांसभक्षकाः अन्यान् पशून् भक्षयन्ति। उभयभक्षकाः पशून् पादपान् च खादन्ति। केचन पशवः सङ्गे वसन्ति। अन्ये पशवः एकचारिणः सन्ति। भ्रमराः करण्डे वसन्ति। तेषां नेत्री भ्रमर-राज्ञी इति कथ्यते। लोकेSस्मिन् विविधाः पशवः सन्ति। तान् यथावर्गं रचयितुम् शक्नुमः। तेषु द्वौ प्रमुखौ वर्गौ स्तः अस्थिमन्तः अनस्थिमन्तः च। कर्कटाः वृश्चिकाः प्रवालाः कीटाः षट्पदाः शम्बूकाः च अनस्थिमन्तः सन्ति। अस्थिमत्सु पञ्चवर्गाः सन्ति। ते मत्स्याः मण्डूकादयः सर्पादयः पक्षिणः कशिनः च।--Mahesh239 (चर्चा) १०:०१, ३० जनुवरि २०१४ (UTC)
प्राणः यस्य अस्ति सः प्राणी ।‘प्राण’ शब्देन सह ‘इन्’ प्रत्ययस्य योजनेन प्राणी शब्दोत्पत्तिः । आङ्ग्लभाषायाम् ‘एनिमल्’ इत्येषः शब्दः लेटिन् भाषायाः ‘अनिमालिया’ इत्येतस्मात् शब्दात् उत्पन्नः । कन्नडे–पाणि, हिन्दी-प्राणि, तमिळु–मिरुगम्, विलन्गु, बङ्गाली-जोन्तु, जानोवर् इत्यादिभिः शब्दैः निर्दिश्यते ।
सर्वे प्राणिनः स्वयम् अथवा परसाहाय्येन आहारं सम्पादयन्ति । आहारम् अनुसृत्य तेषां भेदाः एवं सन्ति – मांसाहारिणः, सस्याहारिणः, उभयाहारिणः, परपोषिणः च । मूलतः सूर्यस्य शक्तिः एव प्राणिनां शक्तिरूपेण परिवर्तितं भवति यतः प्राणिनः सस्यानि अथवा सस्याहारिजीवान् एव खादन्ति । तेषु स्थिताः इङ्गालस्य घटकाः प्राणिनां शरीरं संवर्धयन्ति ।
अरिस्टाटल् महोदयः [ग्रीक् दार्शनिकः, प्लेटो महोदयस्य शिष्यः, नाना क्षेत्रेषु प्रतिभासम्पन्नः] आधुनिकरीत्या जन्तूनां वर्गीकरणम् आरब्धवान् । तदनन्तरं केरोलस् लिनियस् महोदयः समुचितरीत्या वर्गीकरणम् अग्रे नीतवान् । तेन मतेन प्रमुखतः पञ्च विभागाः आसन् –सूक्ष्मजीवाः, जलचराः, सरीसृपाः, उभयपदिनः, सस्तन्यः चेति । एषु पुनः अनेके विभागाः भवन्ति । ।
प्राणिनां वर्गीकरणम् एवमपि क्रियते - अस्थिमन्तः अनस्थिमन्तः इति । कर्कटाः वृश्चिकाः प्रवालाः कीटाः षट्पदाः शम्बूकाः च अनस्थिमन्तः सन्ति । अस्थिमत्सु पञ्चवर्गाः सन्ति । ते मत्स्याः मण्डूकादयः सर्पादयः पक्षिणः कशिनः च ।
महासाम्राज्यम्: Biota
प्राणिनः अनेमालिया/मेटाजोवा वंशस्य बहुकोशजीवाः सन्ति । जन्तूनां शरीररचना जन्मादारभ्य निर्धारितरूपेण विकसितं भवति । केषाञ्चन जन्तूनां जीवने कायान्तरणप्रक्रिया भविष्यति । अधिकांशः प्राणिनः स्वतन्त्ररूपेण गतिशीलाः वर्तन्ते । केचन परावलम्बिनः भवन्ति । भूमौ प्राणिनां जन्म ५४२ वर्षेभ्यः पूर्वेभ्यः आसीत् इति विश्वासः । प्रथमस्तरे प्राणिनां जन्म समुद्रे अभवत् इति विज्ञानिनां मतम् । पशवः जीविनः वर्तन्ते। ते स्वभोजनं रचयितुं न शक्नुवन्ति। अतः ते अन्यान् पशून् पादपान् अथवा गोलासान् भक्षयन्ति। केचन पीठमर्दाः(नायकस्य साहय्यका:) अपि सन्ति। अस्मिन् जगति अनेकाः पशुजातयः सन्ति। केचन पशवः विशालाः केचन लघवः सन्ति। केचन पशवः जलवासिनः सन्ति। केचन पशवः उड्डयनॆ समर्था:। शाकभक्षकाः पादपान् खादन्ति। मांसभक्षकाः अन्यान् पशून् भक्षयन्ति। उभयभक्षकाः पशून् पादपान् च खादन्ति। केचन पशवः सङ्गे वसन्ति। अन्ये पशवः एकचारिणः सन्ति। भ्रमराः करण्डे वसन्ति। तेषां नेत्री भ्रमर-राज्ञी इति कथ्यते। लोकेSस्मिन् विविधाः पशवः सन्ति। तान् यथावर्गं रचयितुम् शक्नुमः। तेषु द्वौ प्रमुखौ वर्गौ स्तः अस्थिमन्तः अनस्थिमन्तः च। कर्कटाः वृश्चिकाः प्रवालाः कीटाः षट्पदाः शम्बूकाः च अनस्थिमन्तः सन्ति। अस्थिमत्सु पञ्चवर्गाः सन्ति। ते मत्स्याः मण्डूकादयः सर्पादयः पक्षिणः कशिनः च।--Mahesh239 (चर्चा) १०:०१, ३० जनुवरि २०१४ (UTC)
http://www.sanskritessays.blogspot.com/P/essay
.jpg)
.jpg)
.jpg)
